Wat is een accordeon?

Hoe werkt een accordeon? 

De accordeon wordt gerekend tot de aerofonen: muziekinstrumenten die een luchtstroom nodig hebben om geluid voort te brengen. In feite is een accordeon een toetsinstrument en een blaasinstrument in één.

Er komt pas geluid als de accordeonist trekt of duwt aan de balg en tegelijkertijd een toets of knop indrukt. Dan strijkt de ‘adem’ van het instrument langs metalen tongen die in trilling worden gebracht en daardoor een toon produceren. Hoe langer de tong, hoe lager de toon.

Een accordeon heeft links bas- en akkoordknoppen, en rechts ‘pianotoetsen’ voor de melodie.

Het karakteristieke accordeongeluid ontstaat door zwevingen: twee trillende tongen produceren samen één toon, die gaat zweven door onderlinge stemmingsverschillen. Als twee tongen tegelijk trillen met een verschil van een paar hertz hoor je ‘wa-wa-wa-...’, in plaats van het ‘waaaaa...’ van een strakke toon.

Franse musette-accordeons hebben doorgaans zelfs drie tongen per toon, waarbij zowel een onder- als een bovenzweving optreedt. Franse en Duitse accordeons hebben veelal een grotere zweving dan accordeons van Italiaanse makelij.

Hoe bespeel je een accordeon?

Door harder te trekken of te duwen wordt het geluid sterker. Door de blaasbalg te laten trillen ontstaat een soort vibrato, en een bijzonder effect geeft ook de ‘bellow shake’ (schudden met de balg). Door geleidelijk aan harder respectievelijk zachter te trekken of duwen klinkt een aanzwellende dan wel wegstervende toon.

Een accordeon is als een ademend wezen: hij jankt, schreeuwt, zucht, hijgt, fluistert.

De accordeon ontleent zijn naam aan zijn linkerkant. Behalve de eerste rij, de grondbassen, geeft daar iedere knop namelijk niet één toon maar meteen een heel akkoord. De accordeonist kan zijn basknoppen niet zien, de linkerhand speelt op de tast. Grondbas C heeft als enige een kuiltje in de knop. 

Met de rechterhand speelt de accordeonist de melodie, via de witte en zwarte toetsen van een klavier of – op een knopaccordeon – via ingenieus gegroepeerde ronde knoppen.

Welke knoppen en toetsen heeft een accordeon?

De grondbassen zijn gerangschikt op basis van de kwintencirkel. De knoppenrijen daarnaast – standaardbassen genoemd – geven op die grondtonen achtereenvolgens een majeur- en een mineurakkoord, een dominantseptiemakkoord en een verminderd septiemakkoord.

Met het aantal standaardbassen wordt de omvang van een accordeon aangeduid: van 24bas-accordeons tot de grootste varianten met 96 of zelfs 120 bassen. Het gewicht van een accordeon kan variëren van zo’n 4 tot wel 14 kilo. 

Hoe ontstond de accordeon? 

Het principe van geluid genereren via vrij trillende tongen gaat terug op de sheng, een Chinees mondorgel dat al werd bespeeld in de elfde eeuw voor Christus. Ook bijvoorbeeld de mondharmonica brengt op een vergelijkbare manier geluid voort.

De oudste accordeons zijn gemaakt door Eduard Buschmann (1822, Duitsland), Auguste Buffet (1827, België) en Cyrillus Demian; deze laatste kreeg op 6 mei 1829 in Wenen een patent.

Wat zijn nieuwe aanpassingen van de accordeon? 

Voor gebruik van de accordeon in de klassieke muziek zijn de basknoppen onpraktisch. Om ook met de linkerhand melodielijnen te kunnen spelen, is er daarom midden twintigste eeuw een systeem van melodiebassen ontwikkeld die in rijen vóór de grondbassen kwamen te liggen. Later werden geavanceerdere accordeons uitgerust met een convertor: met één druk op een knop wordt de baskant omgeschakeld van akkoorden naar melodieknoppen. Deze vernieuwingen maken het voor een accordeonist mogelijk om in polyfone composities beide handen te gebruiken.

De ontwikkeling van de accordeon staat allerminst stil. Aanvankelijk was de accordeon een volks instrument met weinig knoppen en een bereik van soms maar een paar toonsoorten, dat door ambachtslieden werd gebouwd en met houtsnijwerk werd verfraaid. Van een eenvoudig begeleidingsinstrument bij dansjes en liedjes groeide hij uit tot een verfijnd concertinstrument met steeds weer nieuwe mogelijkheden. Er zijn tegenwoordig zelfs digitale accordeons op de markt.

Lezen en kijken

De roman Accordion Crimes (1996) van Annie Proulx laat zich lezen als een kroniek van de geschiedenis van de Verenigde Staten, verteld vanuit het perspectief van een kleine, groene, Italiaanse accordeon. Het instrument wisselt steeds van eigenaar en komt zo telkens in een andere immigrantengemeenschap terecht. Zo maakt de lezer kennis met verschillende muziekstijlen, zoals de Franse musette, Ierse jigs en reels, Duitse walsen, Poolse polka’s en de creoolse zydeco.

Fascinerend is ook de roadmovie Los viajes del viento (2009), waarin een gekwelde weduwnaar Colombia doorkruist om zijn trekzak terug te brengen bij de oorspronkelijke eigenaar, zijn leermeester. De meestermusicus wordt vergezeld door een jonge bewonderaar die niets liever wil dan leren spelen op het legendarische instrument, dat eigendom van de duivel zou zijn geweest.

Dichter bij huis is zeker ook John Appels documentaire Johnny Meijer (1993) zeer de moeite waard. De Jordanees Johnny Meijer (1912-1992) – die kort voor zijn dood ook nog in Het Concertgebouw speelde – blonk niet alleen uit in het vertolken van Amsterdamse smartlappen. Ook zijn virtuoze accordeonspel in Oost-Europese volksmuziek, klassieke muziek, swing en jazz is onnavolgbaar.

Trivia

• Een accordeon is niet wisseltonig, wat wil zeggen dat bij trekken en duwen aan de balg dezelfde tonen klinken. Dit maakt de accordeon wezenlijk anders dan op het oog soortgelijke ‘buikorgels’ zoals de trekzak, de concertina en de bandoneon.
• Een tong kan gestemd worden door het metaal bij te vijlen, bijvoorbeeld aan het losse uiteinde bovenaan: dan wordt de tong daar dunner en minder zwaar, waardoor hij sneller gaat trillen en daarmee iets hoger gaat klinken.
• Op een accordeon met meerdere 'tongenblokken' kan de bespeler met registerschakelaars – bij sommige modellen al spelend te bedienen met de kin – wisselen tussen verschillende timbres.