Eind 1865 studeerde Pjotr Tsjai­kovski af aan het conservatorium in Sint-Petersburg. Toen hij zich daar in 1861 inschreef, werkte hij al als afgestudeerd jurist op het Ministerie van Justitie. Het ééndelige Strijkkwartet in Bes groot (zonder opusnummer) is een van zijn vroegste composities, al vóór zijn eindexamen uitgevoerd voor publiek. Na acht maten ­refereert Tsjaikovski aan de opening van Beethovens Strijkkwartet in Bes groot, opus 130 (1826), een eerbetoon dat hij tegen het einde nogmaals herhaalt.

Terwijl Tsjaikovski zich de vormen en conventies van de westerse muziek volledig eigen had gemaakt, drong de typische toontaal van de Russische volksmuziek overal in zijn composities door. Zo ook in het kwartet dat officieel als zijn eerste wordt gezien: het Strijkkwartet in D groot, opus 11. ­Tsjaikovski – inmiddels theorieleraar aan het conservatorium van Moskou – componeerde het speciaal voor een concert op 28 maart 1871, waar alleen werken van zijn hand klonken. Bepalend voor het openingsdeel zijn een syncopisch ritme in de hoofdmelodie en een begeleidingsfiguur in zestienden. Het elegante Andante cantabile wordt gekenmerkt door gedempte snaren en pizzicatospel. Het is gebaseerd op een liedje dat Tsjaikovski een timmerman eens had horen zingen op het buitenverblijf van de familie van zijn zus Aleksandra in het huidige Oekraïne: Vanja zat op de bank en rookte een pijp. Sinds de componist deze melancholische melodie in 1888 bewerkte voor cello en strijkorkest kreeg dit Andante ook een eigen leven als zelfstandig successtuk. Als derde deel voor zijn Eerste strijkkwartet koos Tsjaikovski niet voor het meer gangbare menuet, maar voor een scherzo (in contrasterend mineur) met trio. De Finale heeft net als het eerste deel een sonatevorm, en met name in de doorwerking van beide kwartetdelen laat Tsjaikovski zien dat hij die bij westerlingen als Haydn, Mozart, Beethoven en Schubert ­geëvolueerde structuur goed in de vingers had.

Ruim twintig pogingen zou Johannes Brahms hebben weggegooid voordat hij in 1873, als veertigjarige, twee strijkkwartetten liet uitgeven – twee jaar na de zeven jaar jongere Tsjaikovski. Het gehele Strijkkwartet in c klein, opus 51 nr. 1, draagt het smachten in zich van de eerste paar maten, waarin de hunkering van een gepuncteerde stijgende melodie steeds nog eens wordt versterkt door crescendo’s. Hoofdbestanddeel van die melodie is de stijgende terts, een interval dat in alle vier delen van dit strijkkwartet onontkoombaar is en zo voor een grote interne samenhang zorgt. De ingenieuze structuren van vooral het eerste en het stormachtige laatste deel (sonatevorm respectievelijk sonate-rondo) laten een hechte verknoping van thema’s en tegenthema’s zien – voer voor analytici, maar vooral een indrukwekkende proeve van Brahms’ contrapuntische vernuft.

Het expressieve tweede deel is een Romanze in een driedelige liedvorm (ABA), waarin pizzicato’s in het B-gedeelte zorgen voor een zekere lichtheid. In de coda gaat het treurige tweede thema juist aan het eerste thema vooraf. In het derde deel is een Ländler te herkennen. Met volksmuziek was Brahms dan ook zeer vertrouwd: zijn vader speelde populaire liedjes in de cafés van Hamburg, en hijzelf als jonge tiener evengoed om zo zijn steentje bij te dragen aan het karige gezinsinkomen.