Hawar Tawfiq is een even productieve als fascinerende componist. Dat zijn muziek regelmatig in verband wordt gebracht met kleur en beeldende kunst is niet verwonderlijk: hij groeide in Noord-­Irak op in een Koerdisch gezin waar schilderijen en schilderen een belangrijke rol speelden in het dagelijks leven. Zo is zijn oudere broer Salar een van de invloedrijkste kunstschilders in het land. Zelf krijgt Hawar Tawfiq al op jonge leeftijd vioollessen.

In 1998 arriveert hij na een levensgevaarlijke reis van enkele maanden als minderjarige asielzoeker in Nederland. Dankzij een lerares in het opvangcentrum worden zijn muzikale talenten bij toeval ontdekt en wordt hij in contact gebracht met het conservatorium van Tilburg. Hij studeert viool bij Annemieke Corstens en Alexander Kerr en compositie bij Alexander Hrisanide en Roderik de Man. Als zijn asielverzoek wordt afgewezen, bepleiten gezaghebbende figuren uit het muziekleven – onder wie Kerr en Herman Krebbers, beiden voormalige concertmeesters van het Concertgebouworkest – zijn zaak en mag hij zijn studie afronden. In 2011 sluit hij zijn opleiding compositie af met de hoogst mogelijke waardering.

Voor de opdracht die het Concertgebouworkest hem verleende, voelde Tawfiq een sterke behoefte aan een inspiratiebron van Nederlandse bodem. De keuze viel op de graficus M.C. Escher; daarnaast boden Nederlandse landschappen, insecten en de zelfstandig lopende strandbeesten van kunstenaar Theo Jansen inspiratie. Als basismateriaal gebruikt Tawfiq een motiefje dat eerst klinkt in de soloklarinet: een lange noot, gevolgd door twee groepjes van drie snelle dalende noten. ‘Net als Escher, die veel werkt met omkeringen, heb ik veel met dit motief gespeeld’, aldus Tawfiq. Het motiefje is lang niet altijd herkenbaar, maar ‘alle inzetten refereren direct of indirect aan het motief of de intervallen daarvan.’

Het werk begint met mysterieuze ademklanken. ‘Bij Escher heb ik het gevoel dat hij zijn werken leven inblaast, alsof alles in beweging is’, verklaart de componist. ‘Een ander belangrijk effect wordt gevormd door klikklanken bij de blazers (…). Insecten en hun transformaties zijn belangrijk voor Escher; ik heb geprobeerd het geluid van lopende insecten uitvergroot weer te geven.’

De componist wil echter onderstrepen ‘dat de luisteraars geen lopende insecten of een blazende Escher voor zich hoeven te zien, maar in de muziek het mysterie en de schoonheid ervan horen. (…) De magie van de muziek geeft ons de gelegenheid om vrij te zijn in onze geest en in onze opvattingen over klank. (…) In dat opzicht heeft een klank op zichzelf geen vaste betekenis. Het poëtische aspect van de muziek begint daar waar het verstand plaatsmaakt voor de vibratie en het mysterie van de schoonheid.’

De beoogde wereldpremière van M.C. Escher’s Imagination door het Concertgebouworkest in december 2021 kon vanwege de pandemie niet doorgaan; de eerste uitvoering werd op 11 juni 2022 verzorgd door het Nederlands Philharmonisch Orkest. Naar aanleiding daarvan schreef Bas van Putten een zeer lezenswaardige recensie in De Groene Amsterdammer. 

Het gaat om ‘impresiones, y nada más’ – impressies en verder niets –, zei de niet erg spraakzame Manuel de Falla eens laconiek over zijn Noches en los jardines de España (‘Nachten in de tuinen van Spanje’). Inderdaad zoekt men in dit werk tevergeefs naar een eraan ten grondslag liggend programma. De tuinen van het Moorse zomerpaleis in Granada – El Generalife – en de tuinen in de bergen van Córdoba veranderen in Falla’s compositie in droomlandschappen, in oorden vol geheimzinnige visioenen en herinneringen. De in Cádiz geboren componist vond zijn inspiratiebronnen in de natuur en cultuur van Spanje. Net als in veel landen van Europa had zich ook op het Iberische schiereiland in de tweede helft van de negentiende eeuw een gevoel van nationale trots ontwikkeld, waarvan niet alleen de muziek van Manuel de Falla getuigt, maar ook die van andere Spaanse componisten, zoals Isaac Albéniz en Enrique Granados. Maar naast een grote liefde voor de Spaanse volksmuziek koesterde Falla een affiniteit met het Franse impres­sionisme, hetgeen voor hem aanleiding vormde om zich voor langere tijd in Parijs te vestigen. In de multiculturele Franse metropool vond de componist snel aansluiting: hij verkeerde in de belangrijkste kunstenaarskringen van de stad en onderhield intensieve contacten met Claude Debussy en Maurice Ravel. Noches en los jardines de España dateert uit deze periode.

De Franse impressionisten waren zeer ontvankelijk voor invloeden uit vreemde culturen, waaraan zij belangrijke muzikale impulsen te danken hebben. Hoewel Falla veelvuldig gebruikmaakt van folkloristische elementen gaat hij er in de meeste van zijn werken toch zuinig mee om. In het eerste deel van Noches en los jardines de España zijn folkloristische elementen nauwelijks waar te nemen. Ook in het tweede en derde deel trachtte de componist elementen uit de Spaanse volksmuziek met een universele romantische klanktaal te versmelten.

Noem een werk van Modest Moesorgski en de kans is groot dat een andere componist zich erover heeft ontfermd. De eerste was Nikolaj Rimski-Korsakov, die Moesorgski’s nalatenschap beheerde en de partituren toegankelijk maakte voor een breed publiek; wat niet alleen inhield dat hij nagelaten werken voltooide, maar ook dat hij ‘verbeteringen’ aanbracht.

Pas in de loop van de twintigste eeuw reconstrueerde men Moesorgski’s muziek op grond van de manuscripten, en bleek hoe accuraat diens stukken het leven van alledag weerspiegelden. Onder Rimski-Korsakovs flatterende schoonmaakwerk kwam een niet altijd even elegante wereld tevoorschijn, met harmonische ‘grofheden’ en (in de opera’s) stamelende, stotterende en lallende karakters.

In de negentiende eeuw en de belle époque wekte Moesorgski’s nadrukkelijke afkeer van romantisering bevreemding. De rauwe, compromisloze kwaliteiten van zijn muziek leerde men pas waarderen nadat men wereldoorlogen en beurscrises had doorstaan.

Moesorgski componeerde de pianosuite Schilderijen van een tentoonstelling in 1874, ter nagedachtenis aan de schilder Viktor Hartmann en diens volkse taferelen. Van de door Moesorgski verklankte schilderijen zijn er weinig bewaard gebleven, maar de beelden die hij oproept zijn evocatief genoeg.

Het werk begint met een ‘Promenade’, een thema dat herhaaldelijk terugkeert om de rondgang door de tentoonstelling te suggereren – en tevens om de vele contrasten in de muziek van een raamwerk of ‘lijst’ te voorzien.

Ravels orkestratie is vooral een uitvergroting van Moesorgski’s pianoversie, met alle toegevoegde kleurnuances en accent­ueringen die je van een georkestreerd pianowerk mag verwachten.

Maar vaak ook is zijn instrumentatie zó inventief en contrastrijk dat de bijbehorende schilderijtitel overbodig wordt of zelfs in de weg staat.

Aan Goldenberg en Schmuyle, bijvoorbeeld, gaf Ravel een klankbeeld dat minstens evenveel zegt over zijn liefde voor jazz als over de joodse koopman op Hartmanns (en Moesorgski’s) schilderij.

In Bydlo vervangt hij Moesorgski’s forte-introductie door een aanzwellend crescendo, waardoor de naderende ossenkar zó tastbaar wordt dat je geen beeld of titel meer nodig hebt; het gaat om ‘iets’ wat dichterbij komt, en dat het een ossenkar is doet er nauwelijks toe.

Ravels orkestgeluid, kortom, staat op zichzelf – en om die reden componeerde hij hier en daar een paar extra maten of liet hij er soms een paar weg. Behalve Promenade klinken achtereenvolgens:

• Gnomus: een schets van een dwerg (volgens tijdgenoten Hartmanns ontwerp voor een notenkraker)
• Het oude kasteel: een middeleeuws kasteel met een musicerende troubadour
• Tuilerieën: spelende en ruziënde kinderen in de monumentale Franse tuinen
• Bydlo: een Poolse ossenkar
• Ballet van de kuikens in hun eierschalen: Hartmanns schets voor een decorontwerp bij een ballet
• "Samuel" Goldenberg en "Schmuyle": twee Poolse Joden
• Limoges, de markt: kibbelende vrouwen op een Franse markt
• Catacomben, Romeins graf: Hartmanns zelfportet te midden van geraamtes in een Parijse catacombe
• Cum mortuis in lingua mortua: met de doden in een dode taal
• De hut op kippenpoten: hier huist Baba Yaga, de Russische sprookjesheks
• De grote poort van Kiev: Hartmanns ontwerp voor een nooit gerealiseerde poort die een mislukte aanslag op de tsaar moest herdenken.