Entr’acte, zo noemde Caroline Shaw – momenteel composer in residence van Het Concert­gebouw – haar compositie voor strijkkwartet in 2011. Meestal wordt daarmee een tussenspel tussen de bedrijven van een toneelstuk of opera aangeduid. Even de geest verluchten, of tijd kopen om decorstukken af en aan te slepen. Bij Shaw is het een entr’acte tussen muzikale tijdperken en alles wat daar bij hoort: conventies, structuren, speelwijzen. Ze liet zich inspireren door een passage in een strijkkwartet van Joseph Haydn (het Menuet en Trio uit opus 77 nr. 2) en gaat ermee aan de haal. ‘Gezien door de magische spiegel van Alice (in Wonderland), in een soort absurde, subtiele, technicolor overgang’, zegt ze zelf. ‘Tussen oude en nieuwe muziek zit voor mij geen hiërarchie. Ik laat juist graag de draden horen die ertussen lopen.’ Haydn deed in zijn strijkkwartetten niets liever dan spelen met verwachtingen en effecten. Tweeënhalve eeuw later, aan onze kant van de muziekgeschiedenis, doet Shaw hetzelfde.

Het genre strijkkwartet had Benjamin Britten al vroeg te pakken, nog voor hij de eerste van zijn drie ‘officiële’ kwartetten klaar had. Aan de Drie divertimenti bijvoorbeeld begon hij toen hij nog geen twintig was en student aan het Royal College of Music in Londen. Niet om een studentengrap verlegen, besloot hij enkele medestudenten te portretteren in een suite voor strijkkwartet. Alla quartetto serioso ‘Go play, boy, play’, zo zou die suite heten. De suite kwam uiteindelijk niet van de grond, maar drie jaar later nam Britten drie delen opnieuw onder handen met als resultaat Drie divertimenti. Het zijn miniatuurtjes waarin Britten zijn vroegrijpe talent demonstreert om traditionele ­vormen te combineren met hedendaagse invloeden: het duidelijkst in de March, het wildst in de Burlesque.

Ook het Vierde strijkkwartet van Dmitri Sjostakovitsj is een entr’acte, een noodgedwongen pauze in zijn leven als vrije kunstenaar. Het werd voltooid in de laatste dagen van 1949, meer dan een jaar na een nieuwe publieke veroordeling door de Sovjet-autoriteiten. De componist hield zich sindsdien gedeisd, er werd amper iets van hem uitgevoerd en hij schreef vooral de opgelegde patriottische (film)muziek. De andere muziek, zijn persoonlijke muziek, die was voor de lade van zijn bureau, waar ze op betere tijden wachtte. Wat onder meer ook in die map zou belanden waren het Eerste vioolconcert en de liedcyclus Uit joodse volkspoëzie. 

Het Vierde strijkkwartet in D groot is een kwartet vol ingehouden emoties, moderato is de dagorde. Geen wilde uitbarstingen, geen cynische terzijdes of groteske knipogen. Althans niet in de eerste drie relatief korte delen, die een opmaat lijken naar het uitgebreide slotdeel. Daar breekt alsnog de dam. De altviool treurt op verbrokkelde ­pizzicato’s, die zich verenigen tot de hortende begeleiding van een vermoeid, joods thema in de eerste viool.
Negen maanden na de dood van dictator Jozef Stalin werd het Vierde strijkkwartet voor het eerst uitgevoerd, in december 1953. In diezelfde maand volgden ook de premières van het Vijfde strijkkwartet en de Tiende symfonie, waarvoor Sjostakovitsj de titel ‘Volkskunstenaar van de USSR’ kreeg. De ban was eindelijk gebroken.

Dmitri Sjostakovitsj in 1949

‘Schubert raakte in extase en werd zo geëmotioneerd dat iedereen het ergste vreesde. (...) Het kwartet van Beethoven was de laatste muziek die hij hoorde!’

Vijf dagen voor zijn dood wil de zieke Franz Schubert muziek horen. Niet zomaar wat muzikaal behang, maar het Strijkkwartet in cis klein, opus 131 van Ludwig van Beethoven. Vier vrienden spelen het hem voor. De enige andere aanwezige, pianist Johann Dolezalek, bericht naderhand in de biografie van Otto Deutsch: ‘Schubert raakte in extase en werd zo geëmotioneerd dat iedereen het ergste vreesde. (…) Het kwartet van Beethoven was de laatste muziek die hij hoorde!’

Het is een mooie, tragische parallel. Beethoven had dat revolutionaire kwartet twee jaar eerder gecomponeerd, op hetzelfde moment dat Schubert aan zijn laatste kwartet werkte, dat in G groot, D 887. Net zoals Beethoven had Schubert in dat genre een lange weg afgelegd. Ver weg is de gemoedelijke Schubert, hier heerst een ander idioom. Het massieve eerste deel is opgetrokken uit intensieve afwisselingen tussen majeur en mineur, ruige uithalen, gefluister en geschreeuw. Angst en lyriek versterken elkaar als licht en donker. In het Andante un poco moto lijkt een elegische cellomelodie voor rust te zorgen, maar dat is buiten enkele boze uitbarstingen gerekend: contrasten en tremolo’s zorgen voor blijvend onbehagen. In het derde deel fladdert de geest van Felix Mendelssohn rond –  het was de tijd van zijn Octet en zijn Ouverture ‘Ein Sommernachtstraum’ –  en haalt Schubert wat druk van de ketel met een zacht dansend Trio. Het is het enige rustpunt in dit kwartet, want ook het slotdeel brengt met zijn theatrale dreiging nooit echt verlichting. 

Schuberts laatste kwartet werd tijdens zijn leven niet meer volledig uitgevoerd, het verscheen pas in 1851 in druk. Behalve het eerste deel, dat werd op 26 maart 1828 gespeeld tijdens een herdenkingsconcert voor Beethoven, toen precies één jaar geleden na zijn dood. En zo bleven de Weense meesters andermaal verbonden.