Op 14 oktober 2012 sprong de Oostenrijkse durfal Felix Baumgartner op bijna 39 kilometer hoogte uit een ballon, om negen minuten later veilig te landen in New Mexico. Hiermee brak hij diverse records: langste vrije val, eerste mens ongemotoriseerd door de geluids­barrière, hoogste ballonvaart én de meeste kijkers tegelijk voor een YouTube­-livestream. In zijn pianotrio Space Jump probeert Fazıl Say zich in Baumgartner te verplaatsen. Het stuk begint vóór de sprong, eenzaam en verstild in de capsule die al tweeën­half uur langzaam opstijgt, terwijl de aarde steeds verder uit het zicht verdwijnt.

We horen een verstilde cellosolo wanneer Felix zich ten slotte klaarmaakt voor de sprong. Het tweede deel beschrijft de afdaling, steeds sneller en gevaarlijker, tot eindelijk de parachute openschiet en Felix landt. Het korte slotdeel beschrijft de tri­omf, zijn ­V-gebaar net na de landing, maar eindigt meditatief en bedachtzaam.

In het voorjaar van 1772 was de toen zestienjarige Wolfgang Amadeus Mozart net teruggekeerd in Salzburg na twee zeer lucratieve tournees door Italië met zijn vader Leopold – later dat jaar zouden ze opnieuw voor meerdere maanden naar Milaan vertrekken. In deze korte periode van relatieve rust componeerde Mozart onder andere drie divertimento’s voor strijkers, waarvan deze in F groot, KV 138 de laatste is.

Mozarts divertimento’s zijn geen vierdelige strijkkwartetten zoals die in deze zelfde periode door met name Joseph Haydn werden ontwikkeld, maar sinfonia’s in Italiaanse stijl: kortere, toegankelijke stukken in drie delen, snel-langzaam-snel. Ook zijn ze minder contrapuntisch van opzet. Er is een theorie dat het eigenlijk schetsen zijn: door enkele blazerspartijen toe te voegen zou de componist ook op reis desgewenst met een nieuw orkestwerk op de proppen kunnen komen. De drie divertimento’s bleven echter wat ze zijn: opgewekte, onderhoudende strijkersmuziek.

Fazıl Say verwerkt regelmatig autobiografische elementen in zijn composities. In zijn strijkkwartet Divorce uit 2010 beschrijft hij het proces van een echtscheiding, gebaseerd op twee ervaringen: zijn eigen scheiding van zijn eerste vrouw, celliste Gülyar Balcı in 2004, maar met name ook die van zijn ouders in 1974, toen de componist vier jaar oud was. In 2022 scheidde Say overigens ook van zijn tweede vrouw, pianiste Ece Dağıstan. Wel benadrukt hij dat de noten van het stuk slechts een intuïtieve, abstracte weergave zijn van zijn ervaringen, en de emoties en trauma’s die hiermee gepaard gaan.

Het energieke eerste deel is een dans, wild en onregelmatig, waarin de danspartners het niet met elkaar eens lijken te zijn en agressief hun eigen gelijk proberen door te drukken. Hierna volgt een melancholisch, dromerig deel – het paar zoekt naar verzoening, maar toch ontstaan er weer onenigheden. Het afsluitende Presto is ten slotte volop ruzie. De beide violen bekvechten met elkaar, komen er niet uit – en een familie valt uiteen.

Het huishoudboekje van de Schumanns vermeldt op 23 september 1842 dat Robert aan een kw­intet begonnen is. 28 september: de schets is grotendeels af. 12 oktober: het hele stuk uitgewerkt. Zo werkte Robert Schumann wel vaker: perioden van diepe depressie waarbij er niets uit zijn handen kwam (vooral als zijn vrouw, pianist/componist Clara, van huis was) afgewisseld met tijden van ongekende productiviteit. Men noemt 1842 ook wel zijn ‘kamermuziekjaar’; naast het Pianok­wintet in Es groot, opus 44 voltooide hij dat jaar ook een pianokwartet, drie strijkkwartetten en de Phantasiestücke voor pianotrio.

Robert droeg dit k­wintet aan Clara op, en bij de publieke première (en nog vele malen daarna) vertolkte zij de pianopartij. Voor een eerdere, private uitvoering was zij echter ziek geworden, waardoor Felix Mendelssohn moest bijspringen om diezelfde – behoorlijk virtuoze – partij van blad te spelen. Op diens advies deed Robert nog enkele revisies. Clara schrijft zelf over het kw­intet dat ze het ’uiterst briljant en effectief’ vindt, en ‘een werk vol kracht en frisheid!’ Twaalf jaar later bewerkte Johannes Brahms het stuk voor vierhandig piano, als verrassing voor Clara’s verjaardag.

Tot dan toe was er een duidelijke scheiding tussen het strijkkwartet enerzijds, dat werd beschouwd als een genre voor kenners en beroepsmusici, en het pianotrio anderzijds, dat men meer zag als muziek voor liefhebbers in salons. De moderne piano, die net op de markt kwam, kon zich echter meten met een volledig strijkkwartet. De muziek wisselt dan ook af tussen meerstemmige ‘echte strijkkwartetmuziek’ en momenten waar de strijkers vooral een pianoconcert begeleiden. In navolging van Schumann zouden onder anderen Brahms en Dvořák ook werken componeren voor deze bezetting.

Het kw­intet begint met een energiek en extravert Allegro brillante, waarbij de eerste vier noten gelijk de basis vormen voor het hele deel. Hierna volgt een zwartgallige dodenmars met een symmetrische constructie, waar in het midden twee lyrische episodes een verbeten agitato flankeren. Het Scherzo is een enthousiaste waterval van toonladders, onderbroken door twee contrasterende trio’s: het eerste een zangerige canon, het tweede een virtuoos perpetuum mobile. Tot slot horen we een vrolijk contrapuntische Finale, waarin Schumann tegen het einde ook nog de eerste vier noten van het eerste deel in een fugato weet te verwerken.