Gek of geniaal?

Willie Wartaal: ‘Hij geeft die ballen een ziel, het is een vakman.’
Maarten van Roosmalen: ‘Hij geeft die ballen een ziel. En dat is kunst. En dat is ook knap. [...]’
Gijs Groenteman: ‘Het is kunst of krankzinnigheid eigenlijk.’
Maarten van Roosmalen: ‘Of beide.’
Gijs Groenteman: ‘Ja of beide. Ja.’

Drie heren becommentariëren het laaiend enthousiasme waarmee Jack van Gelder de knikkershow Marble Mania presenteert. Het fragmentje komt uit tv-programma Media Inside en het is maar één minuscuul voorbeeld van het losse gemak waarmee we gekte aan genialiteit knopen.

Bij Media Inside gebeurde dat met vette ironie, maar het beeld van de mad genius, de excentrieke kunstenaar of woeste wetenschapper, zit hoe dan ook stevig in onze culturele bagage vastgekoekt.

De onbetwiste kampioen in het genre is de schilder Vincent van Gogh. Diens psychische problemen zijn volledig verstrikt geraakt met een wereldwijde reputatie als artistiek genie. Van Gogh is een cliché geworden, Zelfportret met verbonden oor een muismat of paraplu.

De mad genius

De mad genius doet zich per definitie ook gelden in de wetenschap - Einstein met uitgestoken tong - maar als we het bij de kunst houden, denken we al snel aan de Romantiek, het negentiende-eeuwse gedachtegoed waarvan nog zo veel voortleeft: wat is de ­‘geniale gek’ anders dan een verlengstuk van het romantische beeld van de worstelende, lijdende, eenzame kunstenaar?

Een misvatting. Het idee dat creativi­teit en psychopathologie met elkaar verbonden zijn, bestond zeker al in de vierde eeuw voor Christus, de tijd van Aristoteles. Vele eeuwen later is op dit pad voortgestruikeld in de kinderschoenen van psychiatrie en psychologie.

Zo beweerde de Italiaanse criminoloog Cesare Lombroso aan het eind van de negentiende eeuw dat genialiteit en krankzinnigheid twee uitingen waren van eenzelfde onderliggende neurologische aandoening. Een omstreden opvatting (zoals meerdere van Lombroso), maar dat psychische aandoeningen en artistieke ­prestaties op enige manier gerelateerd zijn wordt ondertussen door veel wetenschappelijk onderzoek gesteund. Het verband is dus niet voorbehouden aan de Romantiek.

Mozart zou nu vast Ritalin slikken voor zijn ADHD

Hoe zit het met geniale gestoorden in de muziekwereld? Aan klassieke componisten met geestelijke problemen geen gebrek, getuige onder meer de lijst hieronder uit de index van Touched by Fire – Manic-Depressive Illness and the Artistic Temperament, een veel aangehaalde publicatie uit 1993 van de Amerikaanse psychologe Kay Redfield Jamison. Op deze lijst staan alleen bewezen depressieve en/of bipolaire componisten.

Maar Mozart kon ook behoorlijk gek uit de hoek komen en zou nu vast Ritalin slikken voor zijn ADHD. Erik Satie was zogenaamd ‘excentriek’, maar zijn zelfgeschreven dagindeling – tot op de minuut nauwkeurig en met de vermelding dat al zijn voedsel wit van kleur moest zijn – spelt in koeienletters ‘autistisch spectrum’. Zo kunnen we doorgaan.

Het geval Schumann

Was Jamisons lijst een ranglijst, dan zou Robert Schumann, een van Duitslands grootste romantische componisten, bovenaan staan. Zijn depressies waren diep, lang en leeg, maar daar stonden vele manisch-productieve hoogtepunten tegenover. De golven wisselden elkaar af met steeds groter wordende amplitudes.

Op een koude februarimorgen in 1854 sprong Schumann op uit zijn depressieve bedlegerigheid om een melodie te noteren die zijn brein teisterde als de stemmen van demonische ‘tijgers en hyena’s’ die ‘afschuwelijke muziek’ zongen. De melodie werd de basis van zes pianovariaties die later Geistervariationen genoemd zouden worden. Schumann was tijdens het componeren al zo ver heen dat hij niet besefte dat de opdringerige melodie door hem zelf was bedacht, maanden eerder, en gebruikt in het langzame deel van zijn Vioolconcert.

Geistervariationen was Schumanns laatste werk. Op 27 februari sprong hij in de Rijn, een zelfmoordpoging. Hij werd opgenomen in een gesticht en stierf twee jaar later door wat je trage zelfdoding zou kunnen noemen – hij at niet meer.

Fijnzinnige diagnoses bestonden in Schumanns tijd nog niet

Vrijwel zijn hele leven werd Robert Schumann geteisterd door geestesziekte. En vrijwel zijn hele leven was echtgenote Clara, een begenadigd ­pianiste, de muze die hem inspireerde en aanmoedigde. Zonder haar zou het veel eerder veel slechter hebben kunnen aflopen met Robert. Zijn liefde voor haar gooide olie op het vuur van zijn manische creativiteit.

Het resultaat daarvan, zijn meesterwerken, droeg hij meestal op aan Clara. Zij schonk hem ook nog zeven kinderen. Overigens plaatste ze vijf van hen na Roberts dood uit huis om zich aan haar piano­carrière te kunnen wijden – nu was mama aan de beurt. Nog lang na ­Roberts dood speelde ze zijn werken met als gevolg de postume erkenning van het muzikale genie van een beklagenswaardig mens.

Fijnzinnige diagnoses voor mentale afwijkingen bestonden in Schumanns tijd nog niet. Zelf weet Robert zijn klachten aan syfilis, een destructieve geslachtsziekte die gedurende een progressief verloop de hersenen aanvreet. Lang werd aangenomen dat hij inderdaad aan syfilis leed én overleed.

Pas in 1973, toen het zoekgeraakte autopsierapport opdook, werd duidelijk dat Schumanns brein bij zijn overlijden niet door syfilis was aangetast. Nog steeds is er discussie over zijn lot en lijdensweg, maar aan een diagnose van manische depressiviteit c.q. bipolariteit valt moeilijk te ontkomen. Schumann was een zwaar geval.

Hand in hand

Met of zonder wetenschappelijke onderbouwing: intuïtief herkennen we een relatie tussen gekte en ­genialiteit. In een artikel getiteld If you think you’re a genius, you must be crazy legt psycholoog Dean Keith Simonton uit waarom. Het belangrijkste proces dat ten grondslag ligt aan opwellingen van creatieve genialiteit is: aandacht besteden aan juist die dingen die de meeste mensen links laten liggen of onbewust wegfilteren om ‘normaal’ te kunnen zijn. En die eigenschap, die aandacht, hebben zowel gekken als genialen.

Romantici verheerlijken het lijdend scheppen, maar menig artistieke hoogvlieger zou liever gelukkig zijn dan geniaal

Maar laten we wel wezen – psychische aandoeningen zijn meer lijden dan lol. Dat sommige stoornissen gunstige omstandigheden met zich meebrengen voor de bloei van aanwezig talent is bijvangst. Romantici verheerlijken het lijdend scheppen, maar menig artistieke hoogvlieger zou liever gelukkig zijn dan geniaal.

Daarbij speelt de aard en de ernst van de stoornis vanzelfsprekend een rol. Een scheut ADD/ADHD is goed te verdragen als je daarmee je artistieke obsessies naar een hoger plan kunt tillen, maar wie een bipolaire stoornis heeft betaalt met depressies een hoge prijs voor de manische vlagen van geestelijke activiteit. Schizofrenie, psychoses – absoluut out of the box, maar wenselijk?

Van autisten is bekend dat zij in paniek kunnen raken bij de geringste afwijking van hun vaste schema’s. Maar rechtlijnigheid kan ook voordelen hebben, zeker in de exacte wetenschappen. Voor artistieke creativiteit lijkt het autistisch spectrum misschien niet de juiste omgeving.

Hoewel – laten we even terug gaan naar het begin van dit stuk, naar Marble Mania. Die maffe knikkershow is gelanceerd als het nieuwe geesteskind van mediapopulist John de Mol. Maar wat is gebleken? Het oorspronkelijke idee voor het spel komt van ene Jelle Bakker, bezeten van knikkers en samen met zijn broer bedenker van de Marblelympics, die zijn YouTube-kanaal 1,3 miljoen abonnees opleverden. Dat succes trok de aandacht van De Mol die vervolgens het tv-format produceerde. Jelle Bakker, het echte creatieve brein, is autist.