Gustav Mahler: Pianokwartet in a klein

(Tip: zet de opname onderaan deze pagina op bij het lezen van het artikel.)

Het eiland bevindt zich op veilige afstand van het vasteland en huisvest een gesticht voor criminele geesteszieken. Leonardo DiCaprio en Mark Ruffalo zijn erheen gestuurd om de ontsnapping van een moorddadige patiënte te onderzoeken. Op een stormachtige avond betreden zij de elegant ingerichte, doch duistere dienstwoning van medisch directeur Ben Kingsley. Een grammofoon speelt een pianokwartet, een donker thema in de bas.

Fig. 1: Een donker eerste thema klinkt in de bas

‘Mooie muziek,’ zegt Ruffalo. ‘Is het Brahms?’
‘Nee,’ antwoordt DiCaprio. ‘Dit is Mahler.’

Het is een sleutelscène in de film Shutter Island van Martin Scorsese, uit 2010.

En het is volstrekt begrijpelijk dat Mark Ruffalo’s personage de muziek niet herkent. Binnen het oeuvre van Gustav Mahler (1860-1911) is zijn Pianokwartet in a klein een uiterst vreemde eend in de bijt. Trouwens, ‘pianokwartet’ is eigenlijk een te groot woord: het gaat om slechts één deel (Nicht zu schnell), de opening van wat ongetwijfeld ooit bedoeld was als een meerdelig werk. Mahler schreef het toen hij als zestienjarige aan het conservatorium van Wenen studeerde.

Oefening

De jonge componist moet indertijd een kleine handvol kamermuziekwerken hebben geschreven: in ieder geval een vioolsonate, een pianokwintet en een (gedeeltelijk) pianokwartet. Behalve dit pianokwartetdeel, en de aanzet voor een bijbehorend scherzo, is er niets van bewaard gebleven.

Mahler bereikt spanning op een eigen, originele manier

Het hoofdvak van de jonge Mahler was piano; zijn bijvakken waren harmonieleer en compositie. Dat laatste vak kreeg hij van Robert Fuchs, een indertijd zeer geliefde componist. Een van diens bewonderaars was Johannes Brahms, en dat is veelzeggend: Brahms was nogal zuinig met blijken van collegiale hoogachting.

Mahlers Quartettsatz leunt stevig op de stijl van Fuchs – en staat daarmee in de traditie van Schumann en Brahms. Dat houdt ook in dat het werk een oefening is in de min of meer traditionele sonatevorm. Min of meer, want Mahler wijkt op sommige punten af van het ‘klassieke’ model.

Normaal gesproken staan de eerste en tweede melodie in verschillende toonsoorten. Dat vergroot het contrast – en daarmee de spanning waarvoor de componist binnen de sonatevorm een oplossing moet zoeken. Mahler bereikt die spanning op een eigen, originele manier. De eerste episode is een fantasie over de openingsmelodie, een dialoog tussen piano en strijkers. Tegen het eind ervan suggereert Mahler in de viool alvast een nieuwe, zangerige melodie, maar die laat hij voorlopig liggen. In plaats daarvan horen we een snel stijgend en dan weer dalend thema, dat deels bestaat uit halve noten.

Fig. 2: Een stijgend en dalend tweede thema met een bijna nerveus karakter door de chromatiek

Hoewel ook dit thema in a klein staat, geeft de chromatiek het een bijna nerveus karakter, dat botst met de breed uitgewerkte opening. Na een zeer korte overgang onthult Mahler de melodie waar we zo-even al een glimp van opvingen. Dit thema staat verrassend in F groot, een flink (contrasterend) eind bij het oorspronkelijke a klein vandaan. Met de presentatie van deze drie bouw­elementen besluit Mahler het eerste deel van de sonatevorm, de expositie.

Nachtkaars

Vervolgens laat Mahler zien dat hij ook het contrapunt beheerst, de kunst van het volgens strenge regels meerstemmig schrijven. Op oorspronkelijke wijze combineert hij het openingsthema met het lyrische derde thema, dat hij zojuist heeft geïntroduceerd.

Fig. 3: Mahler combineert het openingsthema met het lyrische derde thema

De strijkers wisselen elkaar hier af in het spelen van elementen uit beide melodieën. Het verschil in karakter tussen de beide thema’s geeft Mahler ruim de gelegenheid om er op los te fantaseren, moduleren en rapsodiëren. Paradoxaal genoeg brengt dan de terugkeer van het ‘nerveuze’ tweede thema (dat we in voorbeeld 2 zagen) pas weer enige rust in de gelederen. Dit deel van de reprise leidt tot een episode in majeur, die haast triomfantelijk afsteekt tegen de overheersende melancholie.

Mahler neemt ruim gelegenheid om te fantaseren, moduleren en rapsodiëren

Toch blijkt de victorie slechts schijn: een klaaglijke, quasi-concertante solo voor de viool, haast een cadens, voert naar een coda in het oorspronkelijke mineur. Nog één keer horen we de opening. Dan dooft de muziek als een nachtkaars uit. En dat wegsterven, dat is misschien de Mahler die we van later kennen.

Verloren en teruggevonden

Waarom Mahler hier is gestopt en waarom hij het kwartet niet heeft afgemaakt weten we niet. Er zijn zoals gezegd schetsen voor een scherzo. Alfred Schnittke zou die schetsen vele jaren later gebruiken als basis voor een eigen interpretatie van wat ze hadden kunnen worden – een soort companion piece voor de twintigste eeuw.

Dertig jaar na voltooiing van de Quartettsatz spreekt Mahler zelf met altvioliste en vrouwenrechtenactiviste Natalie Bauer-Lechner over zijn jeugdwerken. Zij citeert hem: ‘Het beste daarvan was een pianokwartet […], dat zeer in de smaak viel. Graedener hield het maandenlang bij zich, en het beviel hem zo dat hij het uitvoerde bij Billroth.’ Hermann Graedener was leraar contrapunt aan het conservatorium (hoewel niet van Mahler); Theodor Billroth was arts en muziekliefhebber – en bovendien een van Brahms’ beste vrienden. Mahler vertelt verder: ‘Bij een prijsvraag, waarvoor ik het kwartet naar Rusland stuurde, is het verloren geraakt.’

Na zijn dood vindt weduwe Alma het stuk tussen Mahlers papieren

Dat laatste klopt gelukkig niet. Na de dood van haar man in 1911 vindt weduwe Alma het stuk tussen Mahlers nagelaten papieren. We weten niet precies wanneer, maar het moet vóór 1932 zijn geweest, want in dat jaar zendt de Duitse radio een programma met het kwartet rechtstreeks uit. Daarna raakt het stuk opnieuw in de vergetelheid, tot de Duitse componist en dirigent Peter Ruzicka het in 1973 herontdekt en eindelijk laat uitgeven.

Mahler en Schnittke

Dat brengt ons terug naar de film Shutter Island. De 78-toerenplaat die in de aangehaalde scène op de draaitafel ligt is óf een anachronisme óf het gaat hier om een illegale opname, een bootleg avant la lettre. De scène speelt namelijk in 1954, een kleine twintig jaar voor de eerste uitgave van het stuk, en dus decennia voor de eerste plaatopnames.

Nog één ding over Shutter Island: de soundtrack is niet, zoals gebruikelijk, speciaal voor de film gecomponeerd, maar bestaat, met uitzondering van Mahlers kwartet, volledig uit muziek van twintigste-­eeuwse klassieke componisten. Eén daarvan is de Russisch-Duitse Alfred ­Schnittke, die van de genoemde fantasie over Mahlers scherzo-­schetsen.

Mahlers Quartettsatz in een Empty Concertgebouw Session, door het Alma Quartet en pianiste Nino Gvetadze.