Dit programma laat horen hoeveel affiniteit Johann Sebastian Bach had met de instrumenten waarvoor hij componeerde, maar ook hoe moeilijk hij het zijn musici soms kon maken. Hoe goed Bach het idioom van alle instrumenten van zijn tijd ook beheerste, het is niet altijd duidelijk welke bezetting hij in eerste instantie voor ogen had. Dit komt bij Bach veel vaker voor dan bij andere componisten van zijn tijd, omdat hij zijn muziek veelvuldig hergebruikte om haar in een andere context – met andere musici, en dus soms ook met andere instrumenten – opnieuw te kunnen uitvoeren. Het ligt er dan maar helemaal aan welke versies er bewaard gebleven zijn.

Reconstructies

In tegenstelling tot bijvoorbeeld Antonio Vivaldi publiceerde Bach geen opusnummers met grote hoeveelheden concerten of sonates. Zijn muziek is hoofdzakelijk in manuscripten overgeleverd. Die konden van Bachs eigen hand zijn, maar waren meestal kopieën die hij bijvoorbeeld door zijn zoons of leerlingen liet maken als hij bepaalde stukken weer eens ter hand wilde nemen. Dan keek hij er altijd nog naar en veranderde dingen. Zo kennen we, behalve van de twee vioolconcerten en het dubbelconcert voor twee violen, van zijn soloconcerten geen autograaf van een mogelijke eerste versie. We moeten geregeld aan het reconstrueren en interpreteren slaan als we bijvoorbeeld van een stuk dat we kennen als klavecimbelconcert, maar waarvan we veronderstellen dat Bach het oorspronkelijk bedoelde voor viool of hobo, een versie willen maken die op een van deze instrumenten goed speelbaar is. Maar luisterend naar Bachs drie fluit­sonates op dit programma krijgen we toch echt de indruk dat Bach deze muziek alléén voor fluit bedoeld kan hebben.

Fluitsonates

Het programma begint en eindigt met een sonate voor fluit en basso continuo. Beide stukken zijn vierdelig en openen met een gedragen, langzaam deel. De snelle delen van beide sonates vergen het uiterste aan virtuositeit van de fluitist en het lijkt soms wel alsof Bach vergeet dat een fluitist af en toe ook adem moet halen.

De driedelige sonate voor fluit en obligaat klavecimbel is in alle opzichten bijzonder. BWV 1030, met klavecimbel maar zonder cello, opent niet met een snel of langzaam deel maar met een Andante, een gemiddeld tempo. Bach week vaker af van de muzikale conventies van zijn tijd, maar de manier waarop hij dat hier deed was wel héél rigoureus. Barokmuziek is doordrenkt van het verschijnsel herhaling: in vrijwel alle instrumentale muziek van de achttiende eeuw worden secties herhaald en bij de herhaling voorzien van versieringen. Maar Bach herhaalt helemaal niets in dit eerste sonatedeel. In plaats van twee thema’s gebruikt hij er drie, en die horen we weliswaar meerdere keren, maar steeds in een andere context. De manier waarop Bach moduleert is bovendien heel ongebruikelijk voor een compositie uit, vermoedelijk, 1735. De fluitpartij krijgt gezelschap van de rechterhand op het klavecimbel, de linkerhand speelt de baspartij. Het derde deel van de sonate, het enige snelle deel, is verdeeld in twee secties waarvan de eerste in tweedelige en de laatste in driedelige maat. Dit is echte fluitmuziek, daar is iedereen het over eens.

Het lijkt soms wel alsof Bach vergeet dat een fluitist af en toe ook adem moet halen

Maar in een manuscript uit 1735 staat naast deze sonate ook een fragment van de klavecimbelpartij in g klein in plaats van b klein. Dat zou erop kunnen wijzen dat deze fluitsonate een andere versie is van een eerder gecomponeerde sonate voor viool en klavecimbel. Dit loopt ongeveer parallel met wat we weten over een andere compositie: de Tweede orkestsuite, BWV 1067 eveneens in b klein en met een solopartij voor fluit, is de tweede versie van een suite in a klein voor viool en orkest. De fluitversie zou Bach speciaal hebben geschreven voor de Franse fluitvirtuoos Pierre-Gabriël Buffardin die in het fameuze hoforkest van Dresden speelde en die in Bachs woonplaats Leipzig op bezoek is geweest. Zou het met de sonate BWV 1030 dan ook zo gegaan zijn? In ieder geval had Bach ook onder zijn eigen musici heel goede fluitisten, want ook de fluitpartijen in zijn cantates zijn vaak zeer virtuoos.

De andere twee sonates op dit programma zijn qua opzet wat conventioneler maar ook daarin strooit Bach met prachtig versierde melodieën.

Cellosuite BWV 1007

Tussen de werken met fluit horen we vanmiddag de eerste van zes suites die Bach voor cello, of mogelijk een ander laag strijkinstrument, schreef. Deze solosuites hebben alle zes een verschillende sfeer, en staan alle in een andere toonsoort. De Eerste suite in G groot, BWV 1007 is opgewekt van karakter, maar bijvoorbeeld de vijfde, in c klein, is uitgesproken duister. Alle suites hebben eenzelfde opbouw: een prelude wordt gevolgd door een aantal dansvormen die we bijvoorbeeld ook tegenkomen in Bachs Franse en Engelse klaviersuites. Daarbinnen weet Bach in zijn Cellosuites grote muzikale diepten te bereiken. Deze suites behoorden lange tijd tot de vergeten werken van Bach. Terwijl de klavierwerken altijd wel zijn blijven circuleren, voornamelijk onder componisten van latere generaties, werden de Cellosuites pas in de twintigste eeuw herontdekt. De Spaanse cellopionier Pablo Casals maakte er rond 1930 de allereerste opname van. Tegenwoordig behoren de Cellosuites tot Bachs meest uitgevoerde solomuziek en het aantal opnamen ervan is enorm.