Er zijn puristen die vinden dat Die Taubenpost, voor zover we weten het allerlaatste lied dat Franz Schubert voltooide, niet thuishoort in Schwanengesang. Die liedbundel valt immers uiteen in zeven liederen naar gedichten van Ludwig Rellstab (1799-1860) en zes stuks naar Heinrich Heine (1797-1856). Die Taubenpost daarentegen heeft woorden van een derde tijdgenoot, Johann Gabriel Seidl (1804-1875), en – belangrijker – komt niet voor in een bewaard gebleven manuscript waarin Schubert de Rellstab- en de Heine-liederen bij elkaar heeft gevoegd. Voor Ian Bostridge en Saskia Giorgini hoort Die Taubenpost er wél bij. Al kiezen ze ervoor om het lied los te koppelen van de rest van de cyclus en het – na een drietal losse Schubertliederen die hen dierbaar zijn – uit te voeren als slotlied van hun recital. Bovendien gebruiken ze de pauze als breekpunt tussen de twee hoofddichters van Schwanengesang.

Het eerste van zijn in totaal ongeveer zeshonderd liederen schreef Schubert op 19 oktober 1814 (hij was nog maar zeventien!), en het zou een van zijn bekendste worden: Gretchen am Spinn­rade. Het jaar erop ontstonden 144 liederen, waaronder die andere tophit: Erlkönig. De eerste noemenswaardige druk van zijn liedwerk liet nog tot 1821 op zich wachten. Daarmee verdiende de armlastige jongeman, die niet eens eigen woonruimte had en steeds bivakkeerde bij vrienden, eindelijk wat geld aan zijn liederen, die in eerste instantie alleen in eigen kring bekend waren.

Schwanengesang

De uitgever Tobias Haslinger bedacht de titel Schwanengesang toen hij in het voorjaar van 1829, een paar maanden na Schuberts vroege overlijden, veertien van diens laatste liederen publiceerde. Anders dan de twee eerdere grote liedcycli, Die schöne Müllerin en Winterreise, vertelt Schwanengesang niet één doorlopend verhaal. Al ligt in zo’n serie liederen op tijdeigen poëzie allicht de bekende thematiek van de Romantiek aan de oppervlakte: natuur (inclusief wiebelende pianofiguren bij water en wind), ­liefde – meestal ongelukkig – en verlangen (Sehnsucht), angstige voorgevoelens, hartzeer en afscheid.

Van de zeven Rellstab-liederen komt Ständchen, een serenade aan de (onbereikbare?) geliefde met een piano die tokkelt als was het een gitaar, ook geregeld separaat voor op de recitalprogramma’s. De dichter was verrast toen hij hoorde over het bestaan van Schuberts liederen op zijn teksten: hij had zijn werk immers aan een andere componist gestuurd, te weten Ludwig van Beethoven. Via diens secretaris kreeg Rellstab na Beethovens dood in 1827 zijn gedichten terug, sommige met aantekeningen: ‘Dat waren de gedichten die hem het beste bevielen en die hij doorgegeven had aan Schubert, aangezien hij zelf te ziek was […] Met ontroering ontving ik de blaadjes terug, die zo’n wonderlijke, maar voor de kunst vruchtbare weg hadden afgelegd […]’

De Heine-liederen zijn grimmiger van aard, en gaan alle over verloren liefde. Het laatste, Der Doppelgänger, is het guurste van de zes. In een soort Sprechgesang beschouwt de ik-persoon zichzelf – starend, bleek en handenwringend, wachtend bij het verlaten huis van zijn vertrokken geliefde. De piano illustreert de desillusie met een herhalend patroon van onheilspellende steeds luider wordende akkoorden. Of Heine tevreden was met wat Schubert van zijn gedichten had gemaakt weten we niet. Wel schreef hij in november 1828: ‘Schubart [sic] moet kort voor zijn dood […] heel goede muziek bij mijn liederen hebben geschreven, die ik helaas nog niet ken.’

Na de verslagenheid van het laatste Heine-lied zorgt Die Taubenpost voor wat lichtheid tot besluit. De vleugelslag van de postduif klinkt door in de fladderende pianopartij en de zanger zingt lof van de onvermoeibaarheid en ijver van ‘de bode van trouw’. Ook al vliegt ze niet langer af en aan met liefdesbrieven, maar met tranen.