Interview: Componist Richard Rijnvos

Zolang hij zich kan herinneren wilde Rijnvos al componeren. Aanvankelijk dacht hij daarover op de klassieke manier: ‘Je hebt een deun in je hoofd en die moet je op papier zien te krijgen. Je subjectieve verbeelding wordt een muzikaal object.’ Totdat hij in 1988 John Cage ontmoette, die het precies andersom zag. De wereld om ons heen is vol objectieve concepten – gespeend van ‘likes and dislikes’, aldus Cage – en een componist maakt van deze elementen een subjectief artistiek object, zonder daarbij al te veel uitdrukking te willen geven aan zijn eigen ego.

Rijnvos: ‘Met cartografie is het eigenlijk net zo: je ziet de vormen zoals ze zijn, ze zijn niet een uitdrukking van het ego van een creator. In land- en sterrenkaarten herken je patronen en vormen. Je kunt niet zeggen of deze mooi of lelijk zijn, de contouren van een continent zijn wat ze zijn. Het snijdt geen hout om er een esthetisch oordeel over te hebben.’

'Natuurlijk blijft de handtekening van de maker zichtbaar'

In 2003 componeerde hij mappamondo, geïnspireerd door het werk van de vijftiende-eeuwse Venetiaanse monnik Fra Mauro. ‘In opdracht van het hof maakte deze monnik de prachtigste kaarten, zonder dat hij ooit zijn klooster op het eiland San Michele verliet. Hij kreeg zijn informatie van reizigers die hem over hun expedities kwamen vertellen.’

Het was James Cowan, de Australische auteur van een novelle over Fra ­Mauro, die Rijnvos op het idee bracht een eigen ‘mappamondo’ te maken. ‘Critici zeggen wel dat ik mezelf voor de gek hou als ik denk dat de schepper onzichtbaar is in mijn werk; ook over eerder werk uit Grand Atlas werd wel gezegd dat het een “onvervalste Rijnvos” was. Natuurlijk blijft de handtekening van de maker zichtbaar, een kaart van Fra Mauro herken je ook uit duizenden.’

Roadmovie

‘Ik liet me voor Grand Atlas inspireren door Michael Palin, die voor de BBC van de Noordpool naar de Zuidpool reisde, zoveel mogelijk langs één en dezelfde meridiaan en zonder te vliegen. Vandaar dat mijn cyclus eindigt met Antarctique.’ Om praktische redenen was dat het eerste werk dat in première ging, in de Gashouder van de Westergasfabriek in het kader van het Holland Festival 2011. Het was Rijnvos’ eerste opdracht als huiscomponist van het Koninklijk Concertgebouworkest.

‘De bijzondere locatie heeft grote invloed gehad op de muziek, de ronde gashouder heb ik als kompas, poolcirkel en klok gebruikt. Twaalf slagwerkers stonden op regelmatige afstand om orkest en publiek heen.’ De serie concerten aan de vooravond van de honderdste verjaardag van Leonard Bernstein (1918-1990) was de aanleiding om juist nu met het tweede deel, Amérique du Nord, aan de slag te gaan.

‘Het Concertgebouworkest vroeg mij voor deze gelegenheid een nieuw werk te componeren. Bij de vraag wat belangrijk is in de muziek van Noord-Amerika dacht ik meteen aan jazz en aan filmmuziek. Jazz is al ruimschoots aan bod gekomen in mijn NYConcerto (2006), daarom heb ik me voor dit werk een road movie voorgesteld. Ik ga kriskras door de Verenigde Staten, waarbij 25 verwijzingen naar bekende muzikale objecten aan bod komen. De taak van de componist is natuurlijk om daar een vanzelfsprekend geheel van te maken. Daarom bepaalde de muziek in dit geval het parcours.’

Bernstein

Van Alabama gaat de aanvankelijk zonnige reis diagonaal via Oklahoma naar Washington State in het noorden, vervolgens gaat het van Californië naar het oosten. Onderweg gebeurt er van alles, van bijna-ongelukken met een auto tot sneeuwstormen en een verblijf in een spookhotel. ‘Het is een scherzo, de grap is dat ik de luisteraar voortdurend op het verkeerde been zet. Je denkt iets te herkennen, maar het is het niet.’

Uiteraard zitten er ook verwijzingen naar Bernstein in, twee stuks. ‘Met West Side Story heeft Bernstein bijna het ultieme muzikale object gecreëerd. De muziek is bekender geworden dan de componist. Van de meeste opera’s kun je misschien één aria meeneuriën, van West Side Story zingt bijna iedereen moeiteloos alle songs mee.’ De componist laat zich niet verleiden om iets te verklappen over de verwijzingen naar Bernstein. ‘Dat zou zijn alsof je de clou al weggeeft voordat je de mop vertelt.’

'De grap is dat ik de luisteraar voortdurend op het verkeerde been zet'

Maar het kleine uitstapje naar Mexico, heeft dat misschien te maken met de componist Revueltas, die ook op het programma staat? Rijnvos verwijst glimlachend naar de ‘disclaimer’ die hij als een volleerd filmmaker bij zijn werk geeft: ‘Amérique du Nord is een symfonisch scherzo, vol muzikale woordspelingen, verwijzingen en flashbacks; geen spotlijster, haai of koekoek is bij de productie verwond geraakt.’ Let u vooral op de haai, misschien heeft u hem ook in het werk van Revueltas al voorbij horen komen.