Johann Sebastian Bach: Johannes-Passion

‘Heel belangrijk.’ Zo typeert Trevor Pinnock het uitvoeren van Johann Sebastian Bachs Johannes-Passion in deze wonderlijke tijd. Dat belang schuilt vooral in waar de Johannes-­Passion in deze tijd voor staat, aldus Pinnock. ‘Qua uitvoeringspraktijk is er in het mensenleven dat ik tot nu toe bestrijk [Pinnock werd geboren in 1946, red.] niet zoveel veranderd wat de Johannes-­Passion betreft. Maar qua betekenis is er veel gebeurd en dat heeft uiteraard wel enig effect op de lading die je aan een uitvoering geeft. Bij de eerste kennismaking was voor mij meteen duidelijk dat het een van Bachs meesterwerken was, maar ook dat het vooral een plek in de liturgie had.’ Die plek in de liturgie maakt Bach meteen duidelijk in het openingskoor. Al in de eerste maat – louter instrumentaal, een heel eind voor de kooruitroep ‘Herr’ – laat hij er geen misverstand over bestaan wie alle eer toekomt. De houtblazers spelen de noten es, d en g; weliswaar in de volgorde d-es-g, maar de goede verstaander wist meteen dat dit bij Bach staat voor Soli Deo Gloria (‘alleen aan God de eer’).

Fig. 1: Al in de eerste maat van het openingskoor laat Bach weten wie alle eer toekomt

Bach voor iedereen

‘Een duidelijk signaal’, aldus Pinnock. ‘Maar in de loop der jaren ben ik gaan begrijpen hoe de Johannes-Passion ook buiten de liturgie iedereen kan aanspreken. En dat komt vooral door de wijze waarop Bach het verhaal vertelt.’ Volgens Pinnock bewerkstelligt Bach een perfect evenwicht tussen het narratieve (het evangelie van Johannes rond de kruisiging van Christus), de contemplatie en ‘de vorming van een gemeenschap door middel van kunst’.

‘Dat zijn waardevolle elementen voor iedereen, op welke leeftijd je ook bent. We leven altijd in het narratieve, in de tijd, de geschiedenis, de toekomst. De contemplatie die vooral in de aria’s te vinden is, biedt iedereen de mogelijkheid om zijn of haar eigen waarheid te vinden en te overdenken en de gemeenschap, de verbondenheid, is te vinden in de koralen. Iedereen kent ze, zeker in de tijd van Bach was dat zo. De componist creëert met deze elementen een groots drama.’

En daar was op zich niets nieuws aan, meent Pinnock. Want kunst verenigt al eeuwen lang het narratieve en het contemplatieve in iconische beelden. ‘Denk bijvoorbeeld aan de schilderijen van de Annunciatie.’

Saamhorigheid

‘Maarten Luther, de grote hervormer, was tegen het gebruik van kunst op deze manier en wilde het uit de kerk bannen. Maar tegelijkertijd was hij een gepassioneerd musicus. Vandaar dat hij met Johann Walther de koralen creëerde; herkenbare melodieën op een tekst in de moedertaal. Daarmee schiep Luther een gevoel van saamhorigheid bij de gemeenschap.’

Het genie van Bach zit in de manier waarop hij die koralen gebruikt. ‘Dat verschilt compleet van de intentie die Luther ooit had. Bach maakt ze tot een cruciaal onderdeel van het drama en gebruikt ze om de luisteraar deel van het verhaal te maken. Dat wordt al duidelijk in de opeenvolging van het openingskoor via de evangelist en het koor dat even dienst doet als een groep soldaten en op twee betekenisvolle verschillende manieren ‘Jesum von Nazareth’ zingt; dat is het antwoord op Jezus’ vraag wie ze zoeken, en Jezus’ bevestiging dat hij dat is, leidt naar het koraal O grosse Lieb. We worden eerst het verhaal in getrokken en door het koraal, een melodie die iedereen kende en misschien ook nu nog kent, worden we deel van de gemeenschap en zijn we medeplichtig.’

Veilig

‘Van Bach is wel gezegd dat hij zijn voeten stevig op de aarde had en zijn hoofd in de hemel. Hij combineert beide perfect in zijn muziek. Hij geeft ons in zijn muziek een veilige plek om met hem mee te reizen. Hij biedt een soort stabiliteit die wij goed kunnen gebruiken. Juist in deze tijd.’ Die veilige plek creëert Bach vooral in de aria’s, aldus Pinnock. Zo geeft de eerste, de altaria Von den Stricken meiner Sünden, ruimte voor reflectie over het maken van fouten en de oplossing daarvan en brengt hij met de sopraanaria Ich folge dir gleichfalls het gevoel van liefde binnen handbereik. ‘Het is een simpel liefdesliedje. Als de muziek begint, voelen we ons meteen weer jong en verliefd. Het is de complete eenvoud. Alleen de grootste componisten komen op deze wijze tot de essentie van de muziek.’

Fig. 2: De traverso begint de aria Ich folge dir gleichfalls met een eenvoudige melodie, later overgenomen door de sopraan

Symbiose

In elke aria zit een vorm van contemplatie en eigenlijk is elk moment in de Johannes-Passion zo opmerkelijk dat er veel over te vertellen is, aldus Pinnock. Maar het meest cruciale en mooiste moment is voor hem wel Mein teurer Heiland, lass dich fragen uit het tweede deel. ‘Hier combineert Bach de basaria direct na de dood van Jezus aan het kruis met het koraal Jesu, der du warest tot, een melodie die al eerder langskwam in de koralen Petrus, der nicht denkt zurück en Er nahm alles wohl in acht. Hier wordt het verhaal van Christus het verhaal van de gemeenschap en vallen Christus en de gemeenschap samen. Niet alleen liturgisch een briljante zet, maar ook narratief en contemplatief de perfecte symbiose van alles wat in de Johannes-­Passion speelt.’

Fig. 3: De basaria Mein teurer Heiland wordt gecombineerd met het koraal

Stof tot nadenken

Als een generatie van ver na de Verlichting kunnen we Bach en zijn religie waarschijnlijk niet helemaal meer begrijpen, beaamt ook Pinnock. ‘Hard werken om daarna naar een betere plek te mogen is niet van deze tijd. We kunnen het door de muziek invoelen, maar hebben er niet meer dezelfde emotie bij als Bach. Het geluk is dat hij naast extreem gelovig ook buitengewoon menselijk was. In beide Passionen weet hij bijvoorbeeld de twijfel bij het oordeel van Pilatus begrijpelijk te maken vanuit een menselijk perspectief. De Matthäus- en de Johannes-Passion bezitten wel verschillende types van drama. De Johannes-Passion is sneller, beweeglijker, emotioneler. Het werk laat Bachs meesterschap in de omgang met de gemeenschap zien. Verder moet je deze Passies niet willen vergelijken. Ze dienen beide een ander doel en het zijn stuk voor stuk buitengewone en nog altijd belangrijke werken. In een wereldlijke samenleving heeft iedereen een plek nodig om verbondenheid te voelen, te contempleren en na te denken. Niemand biedt daarvoor iets beters dan Bach met zijn Passies.’