Toen Wolfgang Amadeus Mozart in 1778 als 22-jarige ambitieuze jongeman in Parijs neerstreek, liet hij een bundel van zes nieuwe vioolsonates (KV 301-306) publiceren, opgedragen aan Maria Elisabeth, keurvorstin van Beieren. Zijn jaren als wonderkind lagen achter hem. De Fransen lagen niet wakker van het talent van een aangelande buitenlander. Vernedering na frustratie stapelden zich op. Maar de grootste rampspoed overviel Mozart toen zijn moeder in de Franse hoofdstad stierf op 3 juli 1778. De So­nate in e klein – een van Mozarts zeldzame voorbeelden in een mineurtoonsoort – draagt de emotionele littekens van deze periode.

De ongewone zeggingskracht blijkt meteen uit de beginmaten. Viool en piano spelen ingehouden gelijke noten (unisono). Wijde intervallen en een geagiteerde afwisseling in articulatie en dynamiek duiden op een vooruitstrevende expressiviteit die meer aanleunt bij de Mannheimse school dan bij de Parijse smaak uit die tijd. Mozart was aan de eerste sonates van deze zesdelige reeks immers begonnen in Mannheim (waar hij onderweg naar Parijs veel langer bleef hangen dan voorzien). Hij kwam op het idee toen hij onder de indruk raakte van een bundel voor viool en pianoforte van de toen populaire componist Joseph Schuster. Mozart gaat echter verder. Hij schrijft geen derde deel (dat naar klassieke maatstaven snel en opgewekt moet klinken). De sonate eindigt met een Tempo di minuetto, een wiegend deel, zacht melancholisch. Onder de oppervlakte schreeuwen heftiger gevoelens. Ze komen ons in de slotpassage tegemoet, in een romantische gloed die naar Schubert vooruitwijst.

Bij Franz Schubert denk je niet zo snel aan virtuoze vioolklanken, maar eerder aan imposante pianostukken, wonderschone liederen en intieme kamermuziek.

‘In zijn Adagio heb ik een engel horen zingen!’

Toch heeft Schubert naast drie lichte, charmante sonatines voor viool en piano ook drie complexe duo’s geschreven voor dezelfde bezetting: de Sonate in A groot (1817), het Rondeau brillant (1826) en de Fantasie in C groot (1827). Tijdens een langverwacht bezoek van de wereldberoemde vioolvirtuoos Niccolò Paganini aan Wenen in 1828 werd Schubert gegrepen door de ‘Paganini-­koorts’. ‘In zijn Adagio heb ik een engel horen zingen!’, riep Schubert uit tegen een vriend. Hij slaagde erin kaartjes voor het concert van Paganini te bemachtigen dankzij een zeldzaam concert dat hij zelf de dag ervoor had gegeven. Hij gaf een groot deel van zijn honorarium ervoor uit en nodigde zijn vriend uit om mee te gaan: ‘Je moet écht komen, je zult nooit meer iemand ontmoeten zoals hij!’

Dat Schubert zich al eerder had laten inspireren door Paganini’s onweerstaanbare virtuositeit blijkt onder andere uit de melodierijke en ingenieuze Fantasie. Alle delen lopen in elkaar over en afwisselend klinken diepzinnige en tragische melodieën, virtuoze passages en speelse fragmenten. Met als middelpunt een set variaties op Schuberts lied Sei mir gegrüsst!, D 741 (1821) en een spetterende finale tot slot.

In de negentiende eeuw waren er heel wat podiumvirtuozen die solostukken schreven voor eigen gebruik. Daar zijn veel vergeetbare composities bij, maar het kleine oeuvre van de Belgische vioolgigant Eugène Ysaÿe ontstijgt het klatergoudniveau. Van zijn zes superkorte vioolsonates kreeg vooral nummer 3 eeuwigheidswaarde. Het stuk – opgedragen aan de Roemeense componist en collega-violist George Enescu – demonstreert in krap zes minuten niet alleen dat een viool als een meervoudig ensemble kan klinken (met dubbelgrepen en ‘dieptewerking’ door grote contrasten tussen luid en zacht), maar ook hoe ­vanzelfsprekend Ysaÿe het oude met het nieuwe weet te verbinden. Het is een typisch laat-negentiende-eeuws virtuozenstuk, maar soms hoor je een Bach-achtige zinsbouw, zeker in de gedecideerde manier waarop de muzikale zinnen worden afgerond. En er hangt ook een zweem van moderniteit over: afgeronde samenklanken zitten er nauwelijks in, waardoor het stuk in harmonisch opzicht bijna nergens tot rust komt. Ineens lijkt de stap naar atonale muziek niet zo groot meer – maar het was dan ook al 1923.

De Eerste vioolsonate in A groot van Gabriel Fauré zit weliswaar vol technische uitdagingen, maar in dit stuk is virtuositeit ondergeschikt aan inventiviteit en elegantie. Fauré’s leraar en inspirator Camille Saint-Saëns was niet zuinig met lof toen hij dit stuk introduceerde in de muziekwereld in 1877: ‘Deze sonate heeft alles wat de fijnproever zal verleiden: nieuwe vormen, exquise modulaties, ongebruikelijke klankkleuren en het gebruik van verrassende ritmes. En boven dit alles zweeft een magie die het werk omhult en die ook de ‘gewone’ luisteraars overtuigt om de wildste stoutmoedigheden te accepteren als iets volkomen natuurlijks.’

De eerste publieke uitvoering van Fauré’s Eerste vioolsonate in Parijs (in de mede door Saint-Saëns’ opgerichte Société nationale de musique) met de jonge violiste Marie Tayau was een overweldigend succes, het speelse derde deel moest zelfs worden herhaald. Na afloop noteerde Fauré, die zelf de uitdagende pianopartij had gespeeld: ‘Het ­succes van mijn sonate overtrof veruit al mijn verwachtingen!’ Fauré zou het stuk nog regelmatig uitvoeren, onder andere met de Belgische violist Hubert Léonard, een dierbare vriend aan wie hij het stuk had opgedragen. En mede dankzij overtuigende vertolkingen van vermaarde tijdgenoten als Eugène Ysaÿe en George Enescu werd Fauré’s elegante en originele vioolsonate al gauw een geliefd repertoirestuk.