Meeloper of dissident?

Een van de meest gespeelde componisten uit de twintigste eeuw, Dmitri Sjostakovitsj (1906-1975), is geen eenvoudig geval: was hij een bevoorrechte meeloper van het Sovjetregime of een stiekeme dissident? Hemelde hij Stalin op met zijn martiale, opzwepende symfonieën, of dreef hij juist de spot met hem? Heulde hij met de dictatuur en huilde hij krokodillentranen in de languissante langzame delen van zijn strijkkwartetten?

In Het tumult van de tijd maakt Julian Barnes handig gebruik van het mysterie dat nog altijd rond de componist hangt. In het nawoord van de roman schrijft hij dat de onduidelijkheid rond zijn onderwerp ‘uiterst frustrerend voor een biograaf, maar uiterst welkom voor een schrijver’ is.

Als we alles over Sjostakovitsj precies zouden weten, was een roman over hem overbodig — juist de vaagheid geeft Barnes de gelegenheid een poging te doen Sjostakovitsj’ binnenwereld te schetsen. Hij begint op het moment waarop Stalin in 1936 een uitvoering bijwoont van de opera Lady Macbeth van het district Mtsensk, die op dat moment al honderden keren is opgevoerd binnen de Sovjet-Unie en ver daarbuiten.

Daags na de uitvoering verschijnt een vernietigend hoofdredactioneel commentaar in de staatskrant Pravda onder de titel ‘Chaos in plaats van muziek’. Het stuk zou door Stalin persoonlijk zijn geschreven — dat is in ieder geval de vaste overtuiging van Sjostakovitsj. Hij meent dat het gedaan is met zijn ­carrière en vreest zelfs voor zijn leven.

Er verschijnt een vernietigend hoofdredactioneel commentaar in de staatskrant Pravda

In de nasleep van het schandaal rond zijn opera staat de componist nachtenlang met een koffertje te wachten bij de lift. Hij verkeert in de veronderstelling dat de geheime dienst hem zal komen arresteren. Om zijn vrouw en kind te beschermen heeft hij ervoor gekozen niet het risico te lopen van zijn bed te worden gelicht, maar zo kalm mogelijk op de overloop van het appartementengebouw waar hij woont het noodlot af te wachten. In gespannen toestand probeert Sjostakovitsj te reconstrueren hoe hij uit de gratie heeft kunnen vallen. Het zijn beklemmende scènes, gelukkig met een dosis galgenhumor opgediend.

In het licht van de discussies die sinds Sjostakovitsj’ dood worden gevoerd, zou je kunnen zeggen dat Barnes het beeld van de componist als slacht­offer van Stalin cultiveert — een man die na ‘Chaos in plaats van muziek’ nooit meer dezelfde is geweest. Hoe dan ook schreef Barnes met Het tumult van de tijd (oorspronkelijke titel The Noise of Time) niet alleen een intrigerende roman over de componist Sjostakovitsj, maar ook een ijzingwekkend portret van iemand die onder een dictatuur moet leven.

Het wachten is op een verfilming, muziek voor de soundtrack is er in overvloed.