Pianist Lang Lang: ‘Het is alsof Schumann een naald in je lichaam drijft’

Op zijn vierde, herinnert Lang Lang zich, hoorde hij voor het eerst muziek van Robert Schumann. Hij beent rusteloos met zijn telefoon door een kleine Berlijnse kamer. Eerst legt hij het toestel schuin op de bankleuning, maar de bekleding hiervan smoort zijn woorden tot onverstaanbaar gebrabbel. Ten slotte zet hij zijn mobiel maar op de huis-tuin-en-keukenpiano en blijft ervoor staan.

Horowitz

O ja, Schumann. Zijn vader had net een leraar voor hem gevonden in zijn geboortestad, de Noord-Chinese ­metropool Sh­enyang. In z’n autobiografie Van Oost naar West (2008) beschrijft Lang Lang de eerste ontmoeting met professor Zhu Ya-Fen, hoofd van de piano-afdeling van het conservatorium. De vierjarige had zich voor die gelegenheid in een legerkostuum gehesen – ‘de trots van mijn garderobe’ – met aan een riem zijn speelgoedpistolen. Hij was nerveus en mevrouw Zhu moedigde hem aan zich te ontspannen.

Maar dat vond de kleuter moeilijk met zijn eerzuchtige vader in de buurt. Toch lukt het en Zhu nam hem aan. ‘En een maand later was daar Schumann’, zegt Lang Lang. ‘Professor Zhu had een satelliettelevisie en daarop vonden we een uitzending van het ­recital van de Russische pianist Vladimir Horowitz bij zijn terugkeer in Moskou, zestig jaar nadat hij zijn geboorteland had verlaten. Als toegift speelde hij ‘Träumerei’ uit Schumanns Kinder­s­zenen. De stilte in het publiek was volkomen. Bij sommige ­bezoekers zag ik de tranen langs hun wangen stromen. Ze leken even ergens anders te verkeren, in de greep van Schumanns droom die door Horowitz zo tastbaar werd. Al begreep ik toen natuurlijk nog niet wat daar gebeurde. Maar de magie ervan zou me altijd bijblijven.’

Schumann-illusies

Een andere Schumann zal Lang Lang straks spelen in Het Concertgebouw: Kreisleriana. ‘Er verschuilt zich wat krankzinnigs in dat stuk’, vindt hij. ‘Het weerspiegelt – net als Kinder­szenen – zijn hartstocht voor literatuur. Schumann verwijst vaak naar poëzie of romanfiguren. En altijd zit er een duistere kant aan. Naar verluidt hield hij ervan om zijn kinderen griezelverhalen te vertellen. Die voorliefde herken ik wel in Kreisleriana, waartoe hij zich liet inspireren door een buitenissige dirigent, bedacht door de schrijver E.T.A Hoffmann. Deze romanfiguur stelde Schumann in staat om zijn eigen alter ego’s ten tonele te voeren: de uitbundige Florestan en de bedachtzame Eusebius. Tegenpolen die zijn muziek beheersen. Hij blaast hete lucht de kou in, laat de tonen smelten in het midden: Kreisleriana is een spel van typische Schumann-illusies. Extreem krachtig, vooral in de bassen. De linkerhand is een percussie-instrument. De waanzin regeert bij tijd en wijle.’

‘Sinds mijn vroegste jaren veranderde mijn verbeelding muziek altijd in een verhaal of een reis’

Dan priemt Lang Lang met zijn hand richting de camera van zijn telefoon. ‘Het is alsof hij een naald in je lichaam drijft’, zegt hij. ‘Schumann lijkt ten prooi te zijn gevallen aan een surrea­listische droom. Hij wil zich ervan bevrijden, hij tracht te ontwaken, maar iets houdt hem gevangen in de zinsbegoocheling. Kreisleriana kent een aangrijpend narratief. En dat spreekt me aan. Want sinds mijn vroegste jaren veranderde mijn verbeelding muziek altijd in een verhaal of een reis. Schumann voelt wat dat betreft als een geestverwant.’

Hartverscheurende Chopin

Na Kreisleriana zal Lang Lang zich in het tweede deel van zijn recital werpen op mazurka’s van Frédéric Chopin, stukken die door bewonderaar Schumann ‘kanonnen onder de bloemen’ werden genoemd. Of deze verering wederzijds was, is de vraag. Schumann droeg zijn Kreisleriana aan Chopin op, maar volgens overlevering was de Poolse componist alleen te spreken over de vormgeving van de titelpagina.

‘Hij is minder extreem in zijn emoties’, zegt Lang Lang. ‘Chopin steekt geen naald in me. Hij laat ons kennismaken met zijn gevoelens en biedt daarna een uitweg. Ik moet altijd denken aan een wind die opsteekt en weer gaat liggen. Een wals was het eerste stuk dat ik als kind van hem hoorde. Die klonk me vriendelijk in de oren, groots ook. Ik stelde me hem in die tijd voor als een filmster, vergeefs op zoek naar een liefde, een man die zich verloor in hartverscheurende melodieën.’

Chopin opende voor Lang Lang de deur naar een internationale loopbaan. Op zijn dertiende won hij het ­Tsjaik­ovski Concours voor jong talent in het Japanse Sendai. Hij belandde daardoor op de radar van onder meer het beroemde Curtis Institute in het Amerikaanse Philadelphia, waar Gary Graffman – die zelf nog lessen kreeg van Horowitz – hem onder zijn hoede nam.

‘Mijn vader wilde dat ik bij die wedstrijd Chopins Tweede pianoconcert zou uitvoeren. Maar mijn leraar op het conservatorium in Beijing vond me met mijn dertien jaar te jong voor die muziek over een onbeantwoorde liefde. Hij had in zekere zin wel een punt. Ik had niet genoeg levenservaring om me dat voor te kunnen stellen. Niettemin zette mijn vader vastbesloten zijn plan door. Mijn oude docente Zhu in Shenyang spiegelde me een oplossing voor. Mijn vader en ik woonden in die jaren in Beijing. Mijn moeder bleef thuis achter om met het weinige dat ze verdiende als telefoniste zichzelf te onderhouden en ook ons verblijf in de achterbuurten van de hoofdstad te bekostigen. Dat offer bracht heimwee en verdriet. Zhu gaf me de raad om dat enorme gemis in Chopins muziek te leggen. En het werkte.’

Grenzenloos

Lang Lang is de zoon van twee musici, die hun dromen zagen vervliegen in de Culturele Revolutie van de communistische dictator Mao Zedong. Kunst hoorde bij de verdachte – want ongrijpbare – bezigheden. En de gevoerde gezinspolitiek stond slechts één kind toe, wat een zware last betekende voor de nakomelingen, die alleen het gewicht van alle familieverwachtingen moesten dragen.

‘Er was een tijd dat ik dacht dat alle mensen muziek maakten’

Lang Lang was zo’n kind. Toen, nog voor zijn eerste verjaardag, zijn ouders hem melodieën van de radio hoorden nazingen, lag zijn toekomst vast. Hij zou pianist worden, en niet zo maar één, nee, ‘de beste van de hele wereld’, zei zijn vader. De westerse klassieke muziek werd Lang Langs biotoop.
‘Mijn ouders leerden me eerst noten lezen, daarna pas letters’, zegt hij. ‘Bach en Mozart omringden me al voordat ik me van hun aanwezigheid bewust was. Op de kazerne waar we woonden, speelden bijna alle buren piano. Hun spel sijpelde door de muren. Voor mij was het vreemd om later in de buitenwereld te ontdekken dat niet iedereen een instrument bespeelde. Er was een tijd dat ik dacht dat alle mensen muziek maakten.’

‘Muziek vormde een gids door de geschiedenis van de mensheid’

Klassieke muziek bracht hem, beseft hij, op het spoor van een wereld die groter was dan hij zich kon voorstellen. ‘Ik leerde hem omarmen’, zegt hij. ‘Ik maakte kennis met een geschiedenis ver buiten de grenzen van China. Met Habsburgse keizers in Wenen en de oorlogszuchtige Napoleon die het tijdperk van Haydn, Mozart en Beethoven kleurden. Met gregoriaanse gezangen uit de Renaissance. Met de godsvrucht van Bach. Muziek vormde een gids door de geschiedenis van de mensheid. De schoonheid van de klassieke traditie vind ik dat de stukken dan wel eeuwenoud zijn, maar dat ze in staat zijn tijd en afstand te overbruggen, dat ze het gemoed en hart van een laat twintigste-­eeuws Chinees kind kunnen raken. Dat is hoe diep deze kunst gaat.’

Gedurende zijn studie in de Verenigde Staten ontdekte Lang Lang ook hoe andere kunstenaars hem kunnen inspireren, zoals popmuzikanten. Als mystery guest van Billy Joel zette hij het New Yorkse Madison Square Garden op zijn kop in een pianoduel. ‘We speelden Billy’s Root Beer Rag’, grijnst hij. ‘Daarin is vingervlugheid troef. Dat stuk staat in C groot. Zijn favoriete toonsoort. Billy beweert dat hij alles uit het klassieke repertoire zou kunnen spelen, zolang het maar in C groot staat.’

Kleuren en verhalen

Als student voelde Lang Lang zich on­zeker over andere dan muzikale kanten van de westerse cultuur. En daarom zorgde zijn leraar Gary Graffman ervoor dat een bestuurslid van Curtis – een letterkundige – de jonge Chinees meenam naar musea en onder meer ­Shakespeare leerde lezen.
‘Beeldende kunst en literatuur werden een belangrijke inspiratiebron voor me. Muziek gaat tenslotte evenzeer om kleuren en verhalen. In Amsterdam bezoek ik graag het Van Gogh Museum en het Rijksmuseum. Daar kijk ik dan bijvoorbeeld naar Rembrandt. De lichtval in zijn schilderijen, de mooie contrasten, daar kan zelfs het Hollywood van vandaag nog niet aan tippen. En bij Van Gogh maakt zijn eigenzinnige kleurgebruik veel indruk op me. Dat zijn zaken waar je in de muziek naar op zoek kunt gaan. Al zullen me bij Schumann en Chopin straks geen schilderijen voor ogen staan. Bij hen denk ik eerder aan de literatuur, aan poëzie en romans. Plotseling opduikende personages. Of in het geval van de mazurka’s van Chopin weemoedige volksverhalen die beelden oproepen van dansende mensen in een dorp op het Poolse platteland.’