Sopraan Renée Fleming: ‘Ik zie mezelf als een levenslange student’

‘Het Concertgebouw is mijn lievelingszaal. Het biedt een combinatie van gracieuze architectuur, extreem gecultiveerd publiek en een fenomenale akoestiek. Ik zou overigens best een leuning naast die trap willen...’ Aan het woord is de Amerikaanse sopraan Renée Fleming, voor het laatst te horen in de Grote Zaal in 2023 in een liedrecital met pianist Evgeny Kissin. 

In 2021 maakte ze haar debuut bij het Concertgebouworkest met Messiaens Poèmes pour Mi. ‘Dat was een ongelooflijk rijke ervaring. Daniel Harding en het orkest leken de stijl en verfijning van dit stuk instinctief te begrijpen.’ Nu is ze opnieuw te gast bij het orkest, dit keer onder leiding van Manfred Honeck.

De eerste persoon die Fleming spreekt, nog voor de repetities van start gaan, is de dirigent. ‘We nemen de partituur door, we zorgen ervoor dat we er zeker van zijn dat we op één lijn zitten wat betreft interpretatie, frasering, tempo en dynamiek. En dan is er natuurlijk de componist, die verbindt ons allemaal en geeft ons de routekaart. Heel spannend is de eerste repetitie met een orkest: samenkomen op één plek, met zoveel musici, er vallen altijd ontdekkingen te doen.’ 

Muziek als balsem

Renée Fleming kreeg van president Barack Obama de National Medal of Arts toegekend, Amerika’s hoogste eer voor een individuele kunstenaar. De Wereldgezondheidsorganisatie benoemde haar tot Goodwill-ambassadeur voor Kunst en Gezondheid. Bij talloze bijzondere gelegenheden trad ze op, van de Olympische Spelen in Beijing tot de herdenking in 2014 van de val van de Berlijnse Muur.

‘Wat je ook zingt of speelt, het moet passen bij je fysieke gesteldheid’

Fleming is een voorvechter van nieuwe muziek en heeft een breed scala aan werken van hedendaagse componisten uitgevoerd. Na The Inner Voice in 2004, over haar artistieke ontwikkeling, bracht ze recent nog een boek uit: Music and Mind – Harnessing the Arts for Health and Wellness, waarin ze essays van vooraanstaande wetenschappers, kunstenaars en therapeuten bijeenbracht over de invloed van muziek en kunst op gezondheid en geest. (Zie tekstblok onderaan dit interview.) 

‘Mijn ouders waren allebei muziek­docent. Al heel jong zat ik onder de vleugel te luisteren als mijn moeder zang- en pianolessen gaf. Mijn eerste taal was muziek, dat heeft mijn hersenen op een bepaalde manier gestuurd. Nu heeft de wetenschap ons definitief laten zien dat een muziekstudie diepgaande en positieve effecten heeft op hersenen die zich vormen.’

Muziek hielp Fleming haar identiteit te ontwikkelen. Als kind was ze een verlegen boekenwurm. Het schrijven van muziek gaf haar een creatieve uitlaatklep. Toen ze zich meer op haar gemak voelde bij andere mensen, liet ze het componeren los en begon ze op te treden. Zang werd een passie, in alle genres. ‘De stem is het muziekinstrument waarmee ieder van ons wordt geboren. Zingen zit dus in ons DNA en zorgt in elke cultuur voor zelfexpressie, sociale cohesie, viering en genezing.’

Gave

Deze maand vertolkt Fleming bij het Concertgebouworkest de Vier letzte Lieder van Strauss onder leiding van Manfred Honeck, die ze goed kent. ‘Ik had het geluk om hem Idomeneo van Mozart te horen dirigeren in de Metropolitan Opera. Ik was zo blij met zijn opmerkelijk precieze, gevoelige weergave van de dynamiek. Dit is het soort fijnmazig werk waardoor Mozart echt tot leven komt.’

‘Strauss had een gave voor het schrijven voor sopraan – misschien omdat hij met een sopraan was getrouwd’

Richard Strauss is van groot belang voor de sopraan, zijn werk vergezelt haar al haar hele leven. De lange, vloeiende lijnen van zijn vocale taal passen perfect bij haar stem. ‘De poëzie die hij koos voor zijn liederen en de complexe, fascinerende vrouwelijke personages in zijn opera’s spreken me zeer aan. Hij had een onovertroffen gave voor het schrijven voor de sopraan­stem – misschien omdat hij getrouwd was met een sopraan.’

De Vier letzte Lieder vormen een van de grote concertwerken voor sopraan en orkest, voor Fleming behoren ze tot de top. Strauss schreef de liederen aan het eind van zijn carrière – hij was in de tachtig – en ze werden pas na zijn dood als cyclus gepubliceerd. ‘Ze zijn subliem mooi,’ vindt Fleming, ‘zowel de gedichten zelf, van Hermann Hesse en Joseph von Eichendorff, als Strauss’ zetting ervan.’

Fleming neemt de heldere teksten die losjes de seizoenen van het leven volgen diep in zich op. ‘De componist laat je de ruimte om je eigen gedachten te hebben. Het gedicht Im Abendrot van Eichendorff inspireerde Strauss om aan dit werk te beginnen, het geeft een mooi beeld van een koppel in de schemering, dat zich afvraagt of de prachtige rust om hen heen lijkt op de dood.’ 

‘Strauss’ muziek varieert van de meest delicate texturen tot overweldigende climaxen’, vervolgt de zangeres. ‘Bij hem is de stem verweven met de orkestrale textuur. Het is cruciaal dat alle uitvoerenden op het podium een groot gevoel hebben voor elk aspect van hun instrument. Daarom is het zo lonend om deze muziek uit te voeren met schitterende musici als die van het Concertgebouworkest en met Manfred Honeck, een briljant musicus met een voorbeeldige aandacht voor detail.’ 

Steeds weer ontdekken

‘Ik weet zeker dat mijn benadering van deze muziek, en van de ideeën die in de gedichten worden uitgedrukt, is geëvolueerd aan de hand van mijn eigen levenservaring. Strauss’ materiaal is zo diep en complex dat ik telkens nieuwe ontdekkingen doe. Dat was ook het geval met de Ma­rschallin in Der Rosenkavalier. Dit personage liet mijn eigen groei toe, omdat ik haar telkens opnieuw speelde, in tegenstelling tot de meeste lyrische sopraanrollen in opera’s, die vaak jongere personages uitbeelden.’

‘Rust is heel belangrijk, net als hydratatie’

‘Wat je ook zingt of speelt, het moet passen bij je fysieke gesteldheid. Aan het begin van mijn carriè­re kreeg ik te horen dat een so­praan de beroemde Italiaanse verismo­rollen moet zingen, Butterfly, Tosca en andere heldinnen van Puccini, om echt succesvol te zijn. En dat is heel spannend repertoire, maar het was niet geschikt voor mijn stem. De muziek die bij mij paste en die de kern van mijn repertoire heeft gevormd, was van Mozart, Strauss, Massenet en Verdi. Ik ontdekte opera’s als Dvořáks Rusalka en Tsjaikovski’s Jevgeni Onjegin, die toen nog niet zo vaak werden uitgevoerd, en veel nieuwe Amerikaanse werken. Ik vond dat allemaal ongelooflijk de moeite waard. Maar ik had ook graag die andere rollen gezongen, als ze bij mijn stem hadden gepast. Muziektheater, film en jazz, het klassieke lied, allemaal heerlijk. Ik zie ze als verschillende stijlen, net zoals bijvoorbeeld de Franse stijl anders is dan Strauss, of Barok. Maar ik geloof dat ik al deze genres kan dienen, zolang ik mijn stem gezond houd.’ 

Hoe verzorgt Renée Fleming haar stem? ‘Ik ben erg voorzichtig en mijd luide omgevingen. Restaurants en evenementen waar mensen over muziek heen praten kunnen erg schadelijk zijn, vooral na een optreden, als ik vocaal al moe ben. Rust is heel belangrijk, net als hydratatie. De avond voor een optreden ga ik meestal niet uit en mijn activiteiten op de dag van een optreden zijn zeer beperkt.’

Mentorschap

De sopraan adviseert graag jongere vocalisten. ‘Met het veranderde media- en opnamelandschap is vandaag de dag een carrière voor jonge musici moeilijker dan het voor mij was. Daarom ben ik toegewijd aan het helpen van jonge zangers, het ondersteunen van hun artistieke ontwikkeling. In de klassieke muziek is een van de grootste tradities dat gevestigde musici aan de volgende generatie doorgeven wat ze hebben geleerd. Denk aan masterclasses en programma’s voor jonge artiesten. Ik had het geluk mentoren te vinden in grote zangers als Beverly Sills, Marilyn Horne, Joan Sutherland en Leontyne Price, die me in het begin en tot ver in mijn carrière persoonlijke begeleiding van onschatbare waarde gaven. Sterker: in mijn boek The Inner Voice vormen mijn mentoren de leidraad.’ 

Een andere inspiratiebron voor Fleming is de sopraan Arleen Augér geweest. ‘Zij had een zeer ongewone en behulpzame kijk op techniek,’ volgens Fleming, ‘met specifieke gedachten over bepaalde toonhoogten in de stem. Die vergeleek ze met de verdiepingen die een lift passeert in een hotel. Haar instructie over adembeheersing en toevoeren van lucht om het geluid dat je als zanger maakt te ondersteunen, was uitzonderlijk. En natuurlijk gaf ze met haar eigen zang een prachtig voorbeeld, vooral in muziek van Mozart.’

De toekomst

Fleming staat nog steeds op het podium, en dat is op zijn minst bijzonder voor een zangeres van 65 jaar. Heeft ze toekomstplannen, dromen om te verwezenlijken? ‘Absoluut, ook al kan ik nog niet precies zeggen welke. Ik verbaas me er vaak over hoeveel kunstenaars vitaal en productief bleven gedurende hun lange leven, en zelfs meesterwerken produceerden op latere leeftijd. Langzamer ga ik niet leven, maar ik maak wel keuzes om meer dingen te doen om van te genieten – lezen, naar het theater en musea gaan, tijd nemen om buiten te zijn. Ik zie mezelf als een levenslange student, dus ik ontdek altijd nieuwe dingen die ik wil bestuderen en bereiken.’