Toelatingseis: Sjostakovitsj

In de bijna 75 jaar van zijn bestaan werd de muziek van Dmitri Sjostakovitsj het visitekaartje van het Borodin Kwartet. De uitvoeringen en opnamen van de kwartetcyclus golden als referentiekader voor vele generaties musici. En al kunnen de kwartetleden elke noot van de vijftien kwartetten inmiddels dromen, ze worden er niet minder enthousiast van. 

Vladimir Balshin: ‘Onze moderne wereld is vol geluiden die Sjostakovitsj als pijnlijk zou ervaren’

‘Wij kunnen gewoon geen afscheid van hem nemen’, grapt de cellist Vladimir Balshin. Samen met de ­altviolist Igor Naidin vertelt hij over de nieuwe, zesdelige Sjostakovitsj-cyclus die het Borodin Kwartet in ­februari, april en oktober van dit jaar in de Kleine Zaal presenteert. ‘Wij hebben natuurlijk ook programma’s waar Sjostakovitsj niet in voorkomt, maar dan komt hij daarna altijd snel weer terug. De kwartetten zijn ons op het lijf geschreven, het is echt ‘onze’ muziek, waaraan we verknocht zijn.’

Bekijk de concertprogramma's van 11 april 2019, 12 april 2019 en 13 april 2019

‘Het is onze muzikale basis’, vult Igor Naidin zijn collega aan, ‘een essentieel en oprecht geliefd onderdeel van het dagelijks repertoire waar het kwartet niet meer zonder kan. Dus alle leden moeten er gewoon op voorbereid zijn: de liefde voor Sjostakovitsj’ kwartetten is een soort toelatingseis en de voorwaarde van ons bestaan.’ 

Erfgoed

‘Alles wat we over de samenwerking van vroegere kwartet­leden met de componist weten, alle opmerkingen in oude partituren, alle wensen van Sjostakovitsj die ooit uitgesproken of opgeschreven werden, dat alles proberen we zorgvuldig te bewaren’, vertelt Balshin. Net als het beeld van de componist dat in het collectieve geheugen van het kwartet staat gegrift: een intelligente, rustige, teruggetrokken man, ‘wars van elke vorm van agressie’, aldus Balshin en Naidin, ‘zowel in het dagelijks leven als in de muziek’.

Voor Sjostakovitsj bestond er geen overdreven emotionaliteit in het spel en geen te nadrukkelijke dynamiek. Balshin: ‘Onze moderne wereld is vol geluiden die Sjostakovitsj als pijnlijk zou ervaren. Al die agressieve, oorverdovende klanken, daar kon hij echt niet tegen. Zijn muziek, vooral zijn kamermuziek, moet ook niets hebben van emotionele onmatigheid.’ 

Dat moet men natuurlijk niet met Sjostakovitsj’ krachtige dynamiek verwarren, benadrukt Naidin. Zijn intens geladen klanken zijn iets heel anders dan alleen maar ‘agressieve decibellen en een oorverdovende klankaanval op de luisteraar’. Zulke uitvoeringen hebben niets met de echte Sjostakovitsj en zijn muziek te maken, aldus de kwartetleden. 

Hoewel ze soms ongewone interpretaties van Sjostakovitsj-kwartetten tegenkomen, vinden ze dat ze niet mogen oordelen en geenszins het laatste woord hebben. Zoveel ensembles, zoveel meningen, zoals met alles in het leven. Balshin: ‘Iedereen speelt natuurlijk anders, daar hebben we interpretaties voor. Wij kiezen ervoor om vanuit onze traditie te spelen, met in het achterhoofd de uitvoeringen van de musici die dicht bij Sjostakovitsj stonden, met hem bevriend waren en met hem samenwerkten. Maar daarmee willen we niet zeggen dat onze interpretatie de enig mogelijke is.’ 

Nooit dezelfde

Er bestaan talloze opnamen van de Sjostakovitsj-­kwartetten, ook door het Borodin Kwartet zelf. De vraag hoe noodzakelijk het is om steeds weer nieuwe opnamen te maken is natuurlijk geen overbodige. Volgens Igor Naidin gaat het nooit over steeds ‘dezelfde’ interpretatie en steeds ‘dezelfde’ opname: ‘In de afgelopen 74 jaar kreeg het Borodin Kwartet onvermijdelijk met ledenwisselingen te maken. Elk nieuw lid voegt iets van zichzelf, zijn persoonlijkheid en zijn muzikaliteit toe aan Sjostakovitsj’ kwartetten. Dus zelfs met vergelijkbare ideeën en principes krijg je iedere keer een iets andere lezing van een muziekstuk. Hoe wij nu spelen en klinken is niets anders dan een momentopname van het huidige kwartet, op dit moment en in deze periode van ons bestaan. Met elke nieuwe concertreeks of opname streven we naar een betere versie van onszelf, de versie die op dat moment relevant is.’

Igor Naidin: ‘Elk nieuw lid voegt iets van zichzelf, zijn persoonlijkheid en zijn muzikaliteit toe aan Sjostakovitsj’ kwartetten’

Dit vastleggen van het ‘nu’ is juist wat elke opname interessant maakt. Voor Vladimir Balshin verklaart dat waarom zoveel welbekende en al veelvuldig opgenomen composities steeds opnieuw in de belangstelling komen te staan.  

Verrassing

Met zijn concertreeks in Het Concertgebouw presenteert het Borodin Kwartet alle vijftien kwartetten in zes concerten. Na het tweede tot en met het zesde kwartet in februari volgen deze maand het zevende tot en met het twaalfde. In oktober wordt de cyclus afgesloten met de laatste drie plus het nog niet gespeelde Eerste strijkkwartet, dat pas tijdens het laatste concert klinkt.

Een ideale samenstelling, chronologisch en niet overladen, vinden de strijkers. Naidin: ‘Wij vinden het geen goed idee om alle kwartetten binnen één dag of een paar dagen achter elkaar te spelen. Dat is veel te intens voor musici én luisteraars. We kiezen daarom voor een chronologische volgorde binnen een langere periode, met uitzondering van het Eerste kwartet. Het idee van het laatste concert is het begin en het eind van de cyclus te tonen, en daarmee ook de muzikale ontwikkeling van de componist duidelijk in beeld te brengen.’ 

Maar dat is niet alles. Aan het eind van de cyclus komt het Borodin Kwartet met een ­verrassing: het Pianokwintet en Podrugi – de preludes die Sjostakovitsj ooit voor de gelijknamige film (Vriendinnen, 1936) componeerde. De werken worden gespeeld op 17 oktober, gecombineerd met het Dertiende strijkkwartet, en de musici laten zich vergezellen door pianist Barry Douglas en trompettist Sergei Nakariakov. De stukken vormen geen toevallige keuze, aldus Vladimir Balshin, maar een waardevolle aanvulling op het kwartet­repertoire.

‘Sjostakovitsj had een bijzondere relatie met de trompet. Hij gaf hem een hoofdrol in zijn Eerste pianoconcert, en liet het instrument altijd op belangrijke momenten in zijn symfonische werk klinken. Denk bijvoorbeeld aan de Achtste symfonie, waar de trompet met de inzet van de toccata de stilte verbreekt, of aan de talloze andere ‘verkondigingen’ door dit instrument. Op de zevende cd van onze nieuwe opname combineren we het Pianokwintet en de preludes met Sjostakovitsj’ eigen kwartet­versies van Elegie en Polka, en zijn onvoltooide kwartet in de versie van componist Roman Ledenev.’  

Dat ze in aanloop naar hun jubileum met deze Sjostakovitsj-cyclus in Het Concertgebouw staan, maakt de kwartetleden bijzonder blij. Ze komen graag terug naar de zaal waar ze in de loop der jaren zo’n beetje hun hele repertoire hebben laten horen. ‘Een ware muziektempel’, meent Balshin, ‘met een uitstekende akoestiek, een veeleisend doch vriendelijk publiek en een speciale sfeer, die elk concert tot een bijzondere belevenis maakt.’ 

do 11, vr 12 en za 13 april 2019 | Kleine Zaal
Borodin Kwartet: Sjostakovitsj