Voor het einde der tijden

Het is even onwaarschijnlijk als toepasselijk dat een van de belangrijkste kamermuziekstukken van de twintigste eeuw zijn première beleefde in het holst van de Tweede Wereldoorlog, op 15 januari 1941. Op die ijskoude woensdag werd in een krijgsgevangenenkamp bij het Duitse stadje Görlitz voor het eerst het Quatuor pour la fin du Temps van de destijds 31-jarige componist Olivier Messiaen uitgevoerd. De geschiedenis van dit meesterwerk voor de ongebruikelijke combinatie van piano, cello, viool en klarinet wordt verteld in de studie uit 2003 van de Amerikaanse klarinettist en hoogleraar musicologie Rebecca Rischin: For the End of Time.

De vrome katholiek Messiaen vond inspiratie voor zijn kwartet in de Openbaring van Johannes, het laatste bijbelboek, waarin een engel aankondigt dat er een tijd zal komen ‘dat er geen tijd meer zal zijn’. Hardnekkige mythes die rond het werk hangen – soms door Messiaen zelf in de wereld geholpen – worden door Rischin rechtgezet, bijvoorbeeld dat er vijfduizend mensen aanwezig waren in de barak waar de première plaatsvond; dat kunnen er in werkelijkheid nooit meer dan vierhonderd zijn geweest.

Olivier Messiaen werd in 1939 ondanks zijn slechte ogen als reserveziekenbroeder gestationeerd in Verdun. Daar ontmoette hij cellist Etienne ­Pasquier, die met zijn broers een befaamd strijktrio vormde en die overigens geen cello bij zich had. Messiaen zorgde ervoor dat hij en Pasquier ’s nachts wacht konden lopen om bij de dageraad naar de zang van de ontwakende vogels te luisteren.

Na de overgave van Verdun werden Messiaen en Pasquier krijgsgevangen genomen en gedwongen in de richting van Nancy te lopen. Daar ontmoetten ze Henry Akoka, een klarinettist van joods-­Algerijnse origine. Hij had zijn instrument bij zich.

En daar in het open veld speelde Akoka voor het eerst, mopperend over de moeilijkheid van het stuk, het derde deel van Messiaens kwartet, de klarinet­solo ‘Abîme des oiseaux’ (‘Afgrond der vogels’). Cellist Pasquier diende, zoals hij zelf zei, als muziekstandaard.

De drie werden afgevoerd naar het krijgsgevangenkamp bij Görlitz en daar werkte Messiaen, soms op de latrines, verder aan de zeven overige delen van zijn kwartet. Een muziekminnende Duitse officier bezorgde hem papier, potloden en gummetjes. Inmiddels had het drietal een violist gevonden, evenmin in het bezit van een instrument, Jean Le Boulaire. Een inzameling onder de gevangenen bracht het geld bij elkaar voor een piano, cello en viool en zo kon de muziek zijn première beleven.

Het prachtige boek van Rischin biedt een even onthutsend als hartverwarmend inzicht in de totstandkoming van een van de grootste meesterwerken uit de muziekgeschiedenis.