Wat is het verhaal van de Harlem Renaissance?

Illustratie door Richard A. Chance

Op 15 juni zingt tenor Lawrence Brownlee in de Kleine Zaal louter Amerikaans repertoire naar dichters die zich schaarden onder de Harlem Renaissance. Om goed te begrijpen wat de Harlem ­Renaissance is, doen we er goed aan om de historische opmaat naar deze culturele revolutie uiteen te zetten. Na de afschaffing van de slavernij in de Verenigde Staten in 1865 gingen de nu vrije Afro-Amerikanen met name in het Zuiden van de Verenigde Staten gebukt onder nieuwe vormen van onderdrukking.

De afschaffing betekende allerminst dat hun positie nu gelijkwaardig was aan die van de witte Euro-Amerikanen. Want na de Reconstructie – de wederopbouw van het land na de Amerikaanse Burgeroorlog (1861-1865) – gingen de Afro-Amerikanen gebukt onder nieuwe vormen van rassensegregatie. Zo waren er met name in het Zuiden, in de voormalige slavenstaten, strikte regels waar je als zwarte Amerikaan wel of niet mocht zitten; stadswijken, publieke ruimten, openbare scholen en het openbaar vervoer waren geheel op basis van rassensegregatie ingericht.

Jim Crow-wetten

In 1877 werd dit systeem van segregatie geïntensiveerd door de invoering van de zogenaamde Jim Crow-wetten. Die benaming verwijst naar de minachtende karikatuur van zwarte mensen die overal in Amerika opdook. Het typetje werd gespeeld door witte Amerikanen die zich zwart lieten schminken (blackface) en vuile, gescheurde kleding aantrokken… zoals slaven die droegen. Met een geveinsd Afro-acc­ent en danspasjes kreeg het kwetsen en persifleren van de nazaten van de slaven een centrale plek in de Amerikaanse volkscultuur. De met zijn minstrel shows rondtrekkende zanger Thomas Rice kwam al in 1832 met het liedje Jump Jim Crow, dat een nationale hit werd en waarnaar de segregatiewetten zijn vernoemd. De Jim Crow-wetten intensiveerden het institutioneel racisme en de economische en sociale ongelijkheid op basis van huidskleur in de zuidelijke staten.

Dat wil niet zeggen dat het noorden van Amerika geen racisme kende, integendeel. Maar in de zuidelijke staten was het bijvoorbeeld verboden voor Afro-Amerikanen om hun witte landgenoten in het verkeer in te halen. Euro-Amerikaanse burgers kregen politionele bevoegdheden over Afro-­Amerikanen wanneer er geen politie aanwezig was. Ook werd de zwarte bevolking bij wet opgelegd welke handelszaken ze mochten openen of in wat voor wijken ze mochten wonen. Als Afro-Amerikanen zich verzetten konden zij rekenen op bruut geweld en straffen, publieke vernedering of, nog erger, werden zij gelyncht.

Black mecca

Dit toenemende racisme en de beperking van kansen, onderwijs en ontwikkeling bewogen de Afro-Amerikanen in het Zuiden ertoe om noordwaarts te trekken. Tussen 1916 en 1930 vertrokken er ongeveer anderhalf miljoen Afro-Amerikanen vanuit het zuidelijke platteland naar het Noorden, Midden-­Westen en Westen van de Verenigde Staten. In dit andere Amerika hoopten ze op een beter leven. Ongeveer 175.000 migranten vestigden zich in de New Yorkse wijk Harlem. Hoewel Harlem destijds niet meer dan zeven vierkante kilometer besloeg voelde het als een black mecca. De Afro-Amerikanen uit het Zuiden ontdekten er hun levensadem; ze stichtten hun eigen scholen, kerken, bibliotheken, kranten en universiteiten. Nog nooit eerder was er in Amerika een dergelijke relatief veilige haven geweest voor zoveel Afro-Amerikanen. Maar let op, deze veilige haven kregen ze niet cadeau. Daar hadden ze letterlijk en figuurlijk eeuwen voor gevochten. De gigantische instroom van deze mensen, die eerder voornamelijk op het platteland woonden, zorgde voor een ingrijpende culturele en intellectuele revolutie – niet alleen in Harlem, maar ook in bijvoorbeeld Chicago, Washington D.C., Cleveland en Los Angeles.

Harlem Renaissance

Deze culturele revolutie in de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw noemt men de Harlem Renaissance. Een wedergeboorte dus. ‘Renaissance’ geeft aan dat die culturele en intellectuele waarde al in deze zwarte Amerikanen aanwezig was, en nu eindelijk, na eeuwen van harde emancipatiestrijd, in die relatief kleine wijk Harlem tot bloei kwam. Hier in Harlem werden de gesprekken over de zelfbeschikking en de economische en intellectuele ontwikkeling van Afro-Amerikanen in de volle openbaarheid gevoerd. Belangrijk is dat er ook grote aantallen zwarte mensen uit Britse, Spaanse en Franse koloniën als Jamaica, Cuba en Haïti in Harlem neerstreken. Zij namen op hun beurt nieuwe ideeën mee over het zelfbewustzijn en de ambities van de Afrikaanse mens in de diaspora. Dit kwam onder andere tot uiting in de oprichting van de National Association for the Advancement of Colored People (NAACP) door onder anderen William Du Bois, de Back-to-Africa Movement en de Universal Negro Improvement Association (UNIA) van de in Jamaica geboren revolutionair Marcus Garvey. In Harlem troffen al die verschillende Afrikaanse mensen elkaar, wat zorgde voor een unieke artistieke samensmelting.

Artistiek gezien uitte de Harlem Renaissance zich in beeldende kunst, literatuur en muziek

Dit laatste is waar de meeste mensen de Harlem Renaissance van kennen. De beeldend kunstenaars, schrijvers, componisten en musici zorgden immers voor het beeld en het geluid van de Harlem Renaissance. De kunstenaars en muzikanten gingen uitdenken, beschrijven, uitbeelden en laten horen wat de echte identiteit van Afro-Amerikanen en Amerika als geheel was. En vooral: kon gaan worden. Want de Harlem Renaissance was niet alleen een revolutie voor de Afro-Amerikanen, maar voor Amerika en de rest van de wereld.

Artistiek gezien uitte de Harlem Renaissance zich met name in drie disciplines: beeldende kunst, literatuur en muziek. Zo portretteerde beeldhouwer Richmond Barthe zwarte mensen op een waardige en zelfs verheffende manier. Schilder Aaron Douglas bracht de geschiedenis van Afrikaanse mensen vóór de trans-Atlantische slavernij in beeld en agendeerde met zijn indrukwekkende schilderijen discussies over segregatie en het Eurocentristische onderwijs. Kunstenares Meta Vaux Warrick Fuller gebruikte Afrikaanse the­ma’s om het leven van de zwarte Amerikaan uit te beelden. Hiermee gaven deze beeldend kunstenaars gestalte aan de verandering van het zelfbeeld van toenmalige ‘negroes’: nu werden deze mensen ‘African Americans’, of zoals tegenwoordig, ‘Afro-Americans’.

Trots en eigenwaarde

Ook legendarisch geworden schrijvers en dichters, onder wie James Mercer Langston Hughes, introduceerden de Afro-Amerikaanse identiteit van trots en eigenwaarde aan de rest van de wereld. Advocaat, dichter en activist James Weldon Johnson schreef in de jaren van de Harlem Renaissance het volkslied van deze nieuwe Afro-Amerikaanse identiteit: Lift Every Voice and Sing. In die tekst en melodie zit de eeuwenlange strijd van de Afro-Amerikanen vervat, maar ook de hoop en de revolutie van de Harlem Renaissance.

Harlem was het epicentrum waar de moderne muziek voor eeuwig veranderd werd. De regentessen van de blues, Ma Rainey en Bessie Smith, bezongen de dieptes en hoogtes van het leven van zwarte mensen in Amerika. Maar ze bezongen vooral het leven van de zwarte arbeidersklasse. Hun stem werd door de hele wereld als de nieuwe stem van de Afro-Amerikaanse ambitie beschouwd. En het was ­pianist, componist en arrangeur Duke Ellington die de bigbandjazz wereldwijd populariseerde en een waardige plek in de muziekgeschiedenis gaf. Uit deze jazz en blues kwamen later de rock & roll, funk en hiphop voort. Maar ook componisten in wat wij nu kennen als klassieke muziek – ­Florence Price, William Grant Still, Samuel ­Coleridge-Taylor – waren de stem van de Harlem Renaissance. De Afro-Britse componist Coleridge-Taylor werkte samen met de eerdergenoemde dichter Langston Hughes en vond zijn spirituele roots in de Harlem Renaissance. En zo waren er veel meer kunstenaars die de erfenis van zwarte mensen in de diaspora, de pijn en de strijd in Harlem, wereldwijd zichtbaar maakten – en daarmee het potentieel van de Afro-Amerikanen op een voetstuk zetten.