Componiste Annelies Van Parys: ‘Componeren is als het bouwen van een brug’

Annelies Van Parys schreef Eco… del vuoto ter nagedachtenis aan haar in 2015 overleden leraar Luc Brewaeys, en incorporeerde zijn onvoltooide laatste compositie – eveneens een opdracht van het Concertgebouworkest – in haar nieuwe werk. Net als bij haar leraar winnen klank, sfeer, kleur en textuur het in de muziek van Van Parys van de melodische structuren die in zoveel andere muziek de motor zijn.

‘Er ontstaat wel eens een meer melodisch idee als ik bezig ben, maar ik denk vanaf dat ik begin in texturen en hoe die zich dan moeten gaan ontwikkelen,’ zegt Van Parys. ‘Mijn eerste ideeën zijn gedachten over sfeer en klank; een kleurvlak, een vorm als in een abstract schilderij. De meeste van mijn uitgangsideeën krijg ik als ik buiten ben. Ik moet er kennelijk een beetje voor bewegen – wandelen, fietsen. Ik heb een atelier dertig kilometer buiten Gent en wanneer ik in de zomer daarnaartoe (of daarvandaan) fiets, kan ik heel goed op zoek gaan naar een overzicht.’

Daarna werkt Van Parys haar ideeën uit. ‘Ik maak tekeningen, schetsen in kleuren waarin ik het verloop van het stuk grafisch kan verbeelden, vaak met wat woorden erbij om iets over de sfeer te verduidelijken. Ik zet er ook al bij hoeveel minuten een bepaald blokje muziek moet gaan duren. Dat kan wel verschuiven als ik de noten ga schrijven en blijkt dat iets te lang gaat duren of juist meer tijd nodig heeft, maar het is vooral allemaal vooruit gepland.’

De gulden snede

‘De luisteraar hoort het misschien niet meteen, maar de constructie die het stuk z’n vorm geeft, moet er wel zijn. Als het allemaal klopt, hoor je heel goed wanneer het niet klopt – ook als je niet als een componist luistert. Componeren is als het bouwen van een brug. Je wilt aan de overkant komen en dan moet je zorgen dat je bouwwerk niet instort; je wilt toch zonder natte voeten de rivier over.’

‘Als het allemaal klopt, hoor je heel goed wanneer het niet klopt’

‘Ik hou van een strakke structuur, van symmetrie, van verhoudingen die in balans zijn; de gulden snede – dat zie je toch bij heel veel twintigste-eeuwse componisten’, zegt Van Parys.

Die gulden snede is de verhouding van grofweg drie staat tot vijf. Dat komt bijvoorbeeld overeen met de plek waar het hart zich in je lichaam bevindt als je rechtop staat. Wellicht door dat biologische gegeven wordt de gulden snede in psychologisch-dramatische zin over het algemeen ervaren als een logisch omslagpunt in een betoog. Het is een terugkerend gegeven in de retorica, de literatuur (denk aan de wending na de eerste acht regels van een sonnet), het theater en de film, maar ook bepalend voor veel klassieke muzikale vormen. Van de sonatevorm van Beethoven tot aan de structuur van een opera, waarin het dramatisch conflict het hevigst is in de finale van de voorlaatste akte en de spanning oplost in de ontknoping in het laatste bedrijf.

Boventoonreeksen

Van Parys’ componeren heeft een basis in het spectralisme, een hoofdzakelijk Franse stroming waarin de klank en de vorm van de muziek theoretisch zijn onderbouwd door het boventoonspectrum: het natuurkundige fenomeen dat het karakter – de kleur – van een klank bepaald wordt door een optelling van meer of minder sterk mee resonerende tonen boven de grondtoon.

‘Dat spectralisme, dat zat al in mij voordat ik er iets van wist,’ relativeert Van Parys de muziektheorie. ‘Ik werk wel met die boventoonreeksen, maar ik voel me toch vooral een lyrisch componist, ook al speelt melodie niet zo’n grote rol bij mij. Ik heb een grote liefde voor de stem; heb ook al vaker muziektheaterstukken gemaakt.’

‘Ik kon melodietjes maken door met de boventonen mee te neuriën, dat was geweldig’

‘Toen ik klein was, woonde ik een dorp en op zondagochtend luisterde ik daar in mijn bedje naar de kerkklokken. Ik deed er mijn raam voor open. Je hoort van die typerende faseverschuivingen omdat de klokken elk in hun eigen tempo klepelen, en je hoort de toonhoogte zweven als de klepel tegen de klok slaat. Een ‘klèng...!’ die van de oorspronkelijke toon afbuigt. Ik vond dat enorm fascinerend en ik merkte dat ik melodietjes kon maken door met de meeklinkende boventonen mee te neuriën, dat was geweldig.’

Gevoeligheid voor muziek

De melodietjes die Van Parys als klein meisje met de klokken in haar dorp mee neuriede, waren dus al een vorm van spectraal componeren, waar ze intuïtief op uitkwam. Dat ze op een zo eigen wijze met de klank van de klokken aan de slag ging, is natuurlijk wel apart. ‘Ik zal wel een beetje een vreemd kind zijn geweest,’ zegt ze, ‘maar daar stond ik niet bij stil. Ik had een gevoeligheid voor muziek. Waar dat vandaan kwam, weet ik niet. Ik kom niet uit een gezin van musici, maar mijn beide ouders zongen wel graag; ze leerden elkaar kennen in het lokale kerkkoor. Mijn vader is ingenieur en mijn moeder is beeldend kunstenaar. Zij luisterde altijd naar de Belgische klassieke radiozender als ze aan het werk was en dat vond ik mooi. Mijn vader luisterde ook wel naar andere muziek en die vond ik niet mooi. Op school hadden de kinderen ook een andere smaak dan ik. Ik kan me herinneren dat ik de liedjes van het Eurovisie Songfestival echt veel te makkelijk vond.’

Haar muzikale smaak is nog steeds niet doorsnee. Met populaire muziekgenres lijkt ze niet veel op te hebben en ook met het klassiek-romantische repertoire dat de meeste concertzalen domineert, heeft ze weinig affiniteit. ‘De oude polyfonie, Josquin des Prez, en later Monteverdi, dat vind ik mooi. En Bach, maar daarna wordt het lastig’, zegt Van Parys. ‘Van Mozart kunnen alleen de opera’s me echt boeien. De hele klassiek-romantische muziek is niet zo aan mij besteed. Daarna ­Debussy en Berg weer wel, en ook Boulez, maar dan weer niet z’n strenge seriële werk; wél latere stukken als Éclat en Sur ­incises waarin het veel meer om de klank gaat.’

Toegankelijkheid

Dat een componiste die denkt in klank, kleur en verglijdende texturen niet veel geeft om de door thema’s en melodieën gedreven dramatische muziek van Beethoven tot Mahler, is niet zo heel verrassend. Maar dat haar smaak en haar muziek niet binnen de bekende kaders vallen, betekent niet dat haar werk ontoegankelijk is.

Van Parys: ‘Ik merk eigenlijk zelden dat mensen die mijn muziek niet kennen er problemen mee hebben, als ze het voor het eerst horen. Heel veel mensen zijn gevoelig voor sfeer, voor kleur en klank; die zonder voorbehoud willen luisteren, zich zonder idee vooraf over melodie willen openstellen voor wat er in de klank gebeurt. Ik hoor vaak reacties waarin mensen mijn muziek een beetje ervaren zoals de natuur. Soms refereren ze ook aan schilderkunst, aan documentaires (ook meestal over de natuur). Ik denk dat er meer beleids­makers zijn die dénken dat mensen een probleem met nieuwe muziek hebben, dan dat dat werkelijk zo is.’

...versmolten in het allesomvattende niets...
De Belgische componist Luc Brewaeys stierf in 2015 op 56-­jarige leeftijd na een jarenlange strijd tegen kanker. Zijn zeer persoonlijke muziektaal is verwant aan het Franse spectralisme – een van zijn leraren was Tristan Murail – maar kent een grote diversiteit aan andere invloeden. Zijn muziek laat zich nooit reduceren tot een eenduidige interpretatie; het feit dat hij een hele reeks orkestwerken naar zijn favoriete malt whisky’s noemde, zegt iets over hoe hij in het leven stond.

Het Concertgebouworkest voerde zijn Along the Shores of Lorn en Symphony No. 6 uit in respectievelijk 2012 en 2014. Een in 2010 verstrekte compositie­opdracht had moeten leiden tot ...sciolto nel foro universale del vuoto... (‘gewoon omdat ik het ergens las en een mooie titel vond’), maar door zijn ziekte kwam Brewaeys niet verder dan enkele schetsen. Na zijn dood ontstond het idee om op basis van de schetsen een hommage tot stand te brengen. Hiervoor was zijn succesvolle voor­malige leerling ­Annelies Van Parys de logische keuze. De première stond oorspron­kelijk gepland in januari 2021, maar moest vanwege door coronarestricties gedicteerde beperkingen op de orkestbezetting worden geannuleerd.