Op een mooie dag in het vroege voorjaar van 1924 stapte Langston Hughes uit de trein op Gare du Nord. Zijn carrière als keukenhulp op een oceaanstomer was kort daarvoor geëindigd in Rotterdam, na een ruzie over restjes kip. Eten voor officiers was niet bestemd voor zwarte keukenhulpen, zelfs niet als het overbleef. Parijs was een verademing voor de jonge Amerikaanse dichter. De zwarte gemeenschap rond Montmartre bruiste en Hughes vond een baantje als keukenhulp in de nachtclub Le Grand Duc. Eigenaar Eugene Bullard was een van de eerste zwarte gevechtspiloten in de Eerste Wereldoorlog en tevens bokser en jazzmuzikant met de bijnaam ‘de zwarte zwaluw’. Bullard was niet de enige die na het einde van de oorlog het vrijere Parijs verkoos boven de strikte rassenscheiding in Amerika.

Jazz en ragtime

Dienend onder Frans bevel omdat de Amerikanen geen gemengde legereenheden toestonden, stak het Afro-Amerikaanse 369ste regiment infanterie – de Harlem Hellfighters – als eerste de Rijn over om de Duitsers terug te dringen. In Parijs werden de soldaten als helden onthaald, velen ontvingen hoge leger­onderscheidingen. Het muziekkorps van de Harlem Hellfighters onder leiding van James Reese Europe tourde door heel Europa met jazz en ragtime. De populariteit van de Afro-Amerikaanse soldaten ontketende een ware rage. Étienne de Beaumont, een bekende Parijse mecenas, organiseerde in 1918 een legendarisch ‘fête nègre’ met niet alleen Afro-Amerikaanse leger­muzikanten, maar ook een uitvoering van Francis Poulencs Rhapsodie nègre. Het betekende de definitieve doorbraak van een opwindende nieuwe muziekstijl.

Eerder hadden Claude Debussy en Erik Satie al geëxperimenteerd met ragtime en cakewalk. Satie had in 1885 zijn studie aan het conservatorium afgebroken en werkte als pianist in café-cabaret La Scala, waar hij Paulette Darty begeleidde, de ‘koningin van de valse lente’ (langzame wals). Ongetwijfeld heeft hij daar ook Eugénie Fougère zien optreden met haar exotische en erotisch getinte dansen. Na haar tournee door de Verenigde Staten danste Fougère als een van de eersten de cakewalk in Parijs. Debussy componeerde in 1908 het pianostuk Golliwogg’s Cakewalk. Maar pas door de optredens van Reese Europe en zijn militaire band in en na de Eerste Wereldoorlog, ook op straat, leerde het grote publiek jazz en ragtime kennen.

Broedplaats Montmartre

Op een grijze en winderige zondag in mei 1924 arriveerde Ada ‘Bricktop’ Smith in Parijs om haar collega-zangeres en danseres Florence Jones te vervangen in Le Grand Duc. Van jazzmuzikanten die regelmatig de oversteek naar ­Europa maakten had ze gehoord dat het leven in Parijs goedkoper en vrijer was, minder belemmerd door rassenvooroordelen en zonder alcoholverbod. Bij de aanblik van het bescheiden etablissement barstte de voormalige ster van Barron’s Exclusive Club in Harlem echter in tranen uit. Keukenhulp Langston Hughes – in de VS inmiddels naam makend als een van de grootste dichters van de Harlem Renaissance – troostte haar met een kom chicken and dumplings, het begin van een levenslange vriendschap. De ondernemende Bricktop runde al snel haar eigen club Chez Bricktop, waar ‘tout Paris’ zich welkom voelde. Niet alleen beroemde schrijvers zoals F. Scott Fitzgerald en Ernest Hemingway kwamen er vaak, ook Cole Porter was er een graag geziene gast. In Chez Bricktop ontmoetten Afro-Amerikaanse musici niet alleen rijke witte mecenassen, maar het was ook een broedplaats waar wit en zwart – van intellectuelen en kunstenaars tot musici en topsporters – elkaar ontmoetten en beïnvloedden, wat thuis in New York ondenkbaar was. Parijs bleef nog jaren een vrijhaven, ook bijvoorbeeld James Baldwin ontvluchtte na de Tweede Wereldoorlog de strikte rassenscheiding in New York om in Parijs vrij te kunnen ademen en werken.

Cole Porter

Cole Porter had zich uit patriot­tisme in 1917 ingescheept naar Frankrijk, op zoek naar avontuur. Toen de vrede getekend was, betrok de rijke Amerikaan een luxueus appartement in Parijs. Zijn feesten waren beroemd en sinds hij Ada Bricktop in Le Grand Duc zijn I’m In Love Again had horen zingen waren de twee dik bevriend. Zij leerde de gasten van Porter de charleston dansen en hij schreef voor haar Miss Otis Regrets. Op aandringen van zijn vrouw Linda schreef Porter zich in bij Vincent d’Indy’s Schola Cantorum, waar hij harmonie, contrapunt en orkestratie studeerde. De lessen druisten echter in tegen zijn gevoel van ritme en na twee jaar gaf hij de studie op. Tijdens de al even beroemde salons van zijn landgenote Winnaretta Singer ontmoette Porter de Franse componisten Darius Milhaud en Francis Poulenc. Poulenc droeg zijn lied Carte postale op aan Linda Porter. De eerste letters van elke regel van het gedicht van Guillaume Apollinaire vormen de naam Linda. Op verzoek van Milhaud componeerde Porter in 1923 zijn ballet Within the Quota – over de ervaringen van emigranten – voor het Ballet Suédois. Het ballet, georkestreerd door Charles Koechlin, ging samen met La création du monde van Milhaud in première. Milhaud verklankte een Afrikaanse scheppingsmythe met invloeden van de jazz die hij een jaar eerder in Harlem had gehoord tijdens zijn Amerikaanse tournee. Porters muzikale komedie ­Paris (1928) werd in New York 195 keer opgevoerd. Zo beïnvloedden de musici elkaar over en weer.

Nachtclub Le Chat Noir aan de Boulevard de Clichy in Parijs

Duke Ellington

Ada Bricktop bleef op de hoogte van de nieuwste ontwikkelingen in de jazz door de grammofoonplaten van Duke Ellington die haar moeder meesmokkelde bij bezoek aan haar dochter in Parijs. Tijdens een van zijn Europese tournees in de jaren 1930 trad hij eindelijk live op in Chez Bricktop. Ellington was op dat moment al een grote naam en werd door sommige muziekcritici vergeleken met Debussy, Igor Stravinsky, ­Maurice Ravel en Arnold Schönberg. Zelf ontkende hij dat hij ‘klassieke muziek’ componeerde. ‘De overeenkomsten bestaan alleen maar in de hoofden van deze zelfingenomen, overdreven geleerde musicologen. Ik kan net zo min componeren als Brahms de beat van de jive kan aangeven in een nachtclub op 52nd Street’, aldus Ellington. In zijn latere muziek hoor je wel harmonieën die met Debussy en Ravel geassocieerd worden, een klanktaal die hij vermoedelijk had leren waarderen dankzij zijn muzikale compagnon Billy Strayhorn.

Parijs en verder

Het nachtclubleven van Parijs vond ook elders in Europa navolging. In Berlijn was het cabaret Überbrettl gemodelleerd naar de Parijse club Le Chat Noir. Toen het gezelschap in 1901 in Wenen optrad, viel Schönberg als begeleider in voor een collega. Het inspireerde de jonge componist om een aantal ‘chansons’ voor Überbrettl te componeren, wat leidde tot een aanstelling bij het cabaretgezelschap in Berlijn. Naar verluidt mislukte de uitvoering van een van de chansons omdat de trompettist de moeilijke partij niet onder de knie kreeg. In Londen raakte William ­Walton in de ban van George ­Gershwin. Walton ­verwerkte ragtime in zijn muziek. Gershwin maakte verschillende keren de oversteek naar Europa, waar hij zich op zijn beurt liet inspireren door Franse componisten zoals Ravel, Milhaud, Poulenc en ­Arthur Honegger, wat dan weer terug te ­horen is in An American in Paris.