De veelzijdige dirigent Gianandrea Noseda leidt Opening Night 2023 van het Concertgebouworkest. Dit openluchtconcert op de NDSM-werf in Amsterdam-Noord heeft een gevarieerd programma vol dans en rit­me. Naast bekende werken als Ravels Bolero en De Moldau van Smetana klinken enkele verrassingen, waaronder een knotsgekke wereldpremière. 

Strauss: Ouverture ‘Die Fledermaus’ 

Met de onweerstaanbare Ouverture ‘Die Fledermaus’ beginnen we in zwierige Weense sferen. Al 150 jaar is de komische operette van walsenkoning Johann Strauss jr. razend populair. Tenminste, na een valse start, want de eerste uitvoeringen in Wenen konden rekenen op belabberde recensies. De componist moest zich maar houden bij dansmopjes voor feesten en partijen.

Pas na successen in Berlijn en Parijs zagen de Weners in dat hun stadgenoot ook heerlijke kluchtige operettes kon schrijven. Eigenlijk begint Die Fledermaus op zijn hoogtepunt: in de Ouverture razen de beste nummers uit de operette in acht minuten voorbij.  

Bacewicz: Ouverture 

De Poolse Grażyna Bacewicz had een imposante dubbelcarrière. Ze studeerde in 1932 aan het conservatorium van Warschau af als componiste en violiste, waarna ze in Parijs doorstudeerde bij twee befaamde docenten: Nadia Boulanger (compositie) en Carl Flesch (viool). Als componist was ze uiterst productief. Tijdens de Tweede Wereldoorlog organiseerde ze in het geheim concerten; toen ze met haar familie in een vluchtelingenkamp terechtkwam bleef ze doorcomponeren.

In die omstandigheden ontstond de energieke Ouverture, een baken van optimisme en levenslust. De veeleisende strijkerspartijen verraden haar ervaring als violiste. Na een auto-ongeluk in 1954 zou ze zich geheel wijden aan het componeren. In 1962 stond nog een werk van Bacewicz bij het Concertgebouworkest op de lessenaar, maar na haar dood raakte ze buiten haar geboorteland in de vergetelheid. De hoogste tijd voor een herwaardering! 

Smetana: De Moldau 

Twee zilveren beekjes kronkelen door de bergen, en komen bij elkaar. Andere beekjes voegen zich bij de stroom, die geleidelijk uitgroeit tot een en machtige, brede rivier. Een rivier die jachttaferelen, boerenfeesten, wouden, kastelen en steden met elkaar verbindt, en zo symbool staat voor het hele land. De rivier is de Moldau, het land is Bohemen, grofweg het westelijke deel van wat nu Tsjechië heet. Bedřich Smetana wist dat allemaal zó trefzeker in muziek weer te geven, dat hij meteen tot nationale held werd uitgeroepen.

De Moldau werd een wereldwijde hit

De Moldau maakt deel uit van Mijn vaderland, een cyclus van zes symfonische gedichten die het Boheemse land bezingen. Maar ook mensen bij wie geen Boheems bloed door de aderen vloeit gaan voor de bijl: De Moldau werd een wereldwijde hit, en is tot op de dag van vandaag met afstand het beroemdste werk van Smetana.

Van de Poll: Madhouse 

Hoeveel Nederlandse componisten kunnen zeggen dat ze in China hebben gestudeerd? Xavier van de Poll in elk geval wel – hij studeert aan het Shanghai Conservatory of Music. Als jonge violist was hij ooit lid van het JeugdOrkest Nederland, waar de geboren Tilburger een liefde voor orkestmuziek ontwikkelde. Tijdens de vooropleiding van het Conservatorium van Amsterdam kreeg hij compositieles van onder anderen Joël Bons; ondertussen studeerde hij musicologie aan de Universiteit van Amsterdam. Daarna studeerde hij compositie bij Kees van den Bergh en Anthony Fiumara aan de Fontys Hogeschool in Tilburg, gevolgd door een masterstudie compositie en orkestdirectie aan het Royal College of Music in Londen.

En nu dus Shanghai. Ondertussen schreef hij al enkele geslaagde orkestwerken. De dollemansrit Madhouse uit 2021 klinkt vanavond voor het eerst. Van de Poll beschouwt het als een soort machine waarin heel divers muzikaal materiaal gecombineerd wordt, zoals het middeleeuwse Dies irae, het Cantina-deuntje uit John Williams’ Star Wars en Dave Brubecks Take Five. Het hoofdmotiefje en de motorische drive blijven de muziekmachine voortstuwen, tot ze overtoeren draait en total loss raakt, opnieuw opstart en vervolgens opnieuw onvermijdelijk toewerkt naar een escalatie. 

Borodin: Polovetser dansen 

Het nationalisme tierde welig in de negentiende-eeuwse muziek. In Rusland waren het de vijf componisten van Het Machtige Hoopje die een nationale stijl wilden ontwikkelen. De westers georiënteerde Pjotr Tsjaikovski vond hen een stelletje amateurs, en strikt genomen had hij daar ook gelijk in: ze verdienden allemaal hun geld met andere zaken. Zo was Aleksandr Borodin naast componist ook chemicus, en een fel voorvechter van vrouwenrechten. Zijn drukke werkzaamheden beletten hem zijn opera Prins Igor te voltooien.

Het bekendste onderdeel, de opzwepende Polovetser dansen, werd na zijn dood georkestreerd door collega Nikolaj Rimski-Korsakov. Het Russische ‘Polovtsy’ verwijst naar twee volkeren, de Kiptsjaken en de Koemanen, die in de elfde eeuw een machtig verbond aangingen. Met een onmiskenbaar oosterse klank verplaatst Borodin de luisteraar naar de steppen van Midden-Azië. 

Ravel: Bolero 

Maurice Ravel had veel succes met zijn kleurrijke orkestratie van Schilderijen van een tentoonstelling van Modest Moesorgski (een van de componisten van Het Machtige Hoopje), en wilde ook een orkestversie maken van Isaac Albéniz’ pianosuite Ibéria. Maar tot zijn ergernis waren de rechten daartoe al verkocht. Daarom schreef hij zelf maar een Spaans getint orkestwerk. Ravel noemde het Bolero naar een Spaanse dans en deed het af als ‘een experimentje’. Maar het veroverde de wereld.

Ravel had het liefst een fabrieks­terrein met een rokende schoorsteen als decor gezien

Het werk is één lang crescendo. Een snaredrum geeft, aanvankelijk fluisterzacht, het ritme aan; een exotisch klinkend thema wordt geïntroduceerd door de fluit en overgenomen door telkens andere instrumenten. Geleidelijk verdicht de orkestratie zich tot een orgie van klankkleuren. Danseres Ida Rubinstein maakte er een choreografie bij waarin een mysterieuze vrouw een hele kroeg meesleept in een betoverende dans. Het ouderwetse tafereel deed volgens Ravel geen recht aan het bijna mechanische karakter van zijn muziek; liever had hij een fabrieks­terrein met een rokende schoorsteen als decor gezien. De Amsterdamse NSDM-werf doet het vast ook goed.