‘Kennst du das Land wo die Zitronen blühen?’ Het is waarschijnlijk de meest iconische dichtregel van Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832); daarnaast een van de bekendste uit de Duitse ­literatuur. Een ode aan Italië, uitgesproken door Mignon, een door Goethe gecreëerd personage. Het zijn deze Mignon-teksten die dit recital kleuren, met hun onvervulde verlangens. Toch zinspeelt de titel Denk’ es, o Seele! op een verlangen naar de overgang naar het hiernamaals. In de woorden van Julia Kleiter: ‘Mignon is de centrale figuur; als de jonge non, de visser, de dwerg... Allemaal verlangen ze in de pijn van de liefde naar de eeuwigheid die ons wacht na de dood. De lyrische ik in Hugo Wolfs lied Denk’ es, o Seele bereidt zich ook voor op dit onzekere moment en brengt de luisteraar van ons programma in de stemming voor dit thema.’

En zo slaat Julia Kleiter een brug met de andere dichters wier teksten als basis dienden voor de twee componisten in dit programma. Dichters die een minder do­minante rol speelden in de negentiende eeuw, maar dat maakt hun ­poëzie niet minder geschikt als illustratie van het thema. Zo mijmert de Zwitser Johann Gaudenz Salis-Seewis over de dood, en vinden we bij de Duitser Emanuel Geibel een duidelijk doodsverlangen. Overigens is Komm, o Tod, von Nacht umgeben uit het Spanisches Liederbuch een vertaling die Geibel maakte van een 15de-eeuws ­gedicht van Juan Escriva. Franz Schubert zette van zijn vriend Johann Nikolaus Craigher enkele gedichten op muziek, waaronder Die junge Nonne; de eveneens Weense dichter Matthäus Collin is vertegenwoordigd met Der Zwerg.

Goethe

Terug naar Goethe. Zijn Mignon is een ambigu, hermafroditisch personage dat door Meister wordt geadopteerd; de relatie tussen beiden is intiem. Mignon raadt hem aan om naar Italië te gaan: ‘Neem mij toch mee, ik bevries hier.’ En zo volgt een pelgrimstocht, Meister raakt verzeild aan het Lago Maggiore. Italië –  dat was voor Goethe het rijk van de kunst en poëzie. Overigens was de dichter, op het moment dat hij bovenstaande regels aan het papier toevertrouwde, zelf nog niet in Italië geweest –  dat gebeurde pas enkele jaren later. In 1786, inmiddels befaamd na zijn briefroman Die Leiden des jungen Werthers uit 1774, reisde hij naar het zuiden. Incognito, vanwege zijn faam: hij bediende zich van de naam Johann Philipp Möller. Hij zou er een lange periode blijven en maakte door deze episode, zoals hij het verwoordde, een wedergeboorte door. Hij deed onder meer Verona, Vicenza, Venetië en Rome aan, en leerde ook Napels en Sicilië kennen. In mei 1788 keerde Goethe terug naar Weimar. Enkele jaren later, in 1795/96, wordt Wilhelm Meisters Lehrjahre gepubliceerd. Het zijn acht boeken in totaal, in het derde vinden we Mignons beroemde verzuchting ‘Kennst du das Land’. Overigens is de tekst al terug te vinden in Wilhelm Meisters theatralischer Sendung uit 1776. 

Naast Kennst du das Land schreef Goethe nog drie andere Mignon-­liederen. Het geheel moet een verpletterende indruk hebben gemaakt: talloze componisten hebben deze gedichten getoonzet. Misschien des te vanzelfsprekender omdat Goethe zelf ook een groot muziekliefhebber was. Hij kende Ludwig van Beethoven, coachte de jonge Felix Mendelssohn en had een enorme bewondering voor Wolfgang Amadeus Mozart – hij had zelfs het liefste gezien dat deze componist zijn Faust op muziek had gezet. Al met al vormde de poëzie van Goethe een enorme inspiratiebron voor componisten. De New Grove Dictionary of Music and Musicians wijst erop dat Goethes teksten de liederenproductie domineerde van Franz Schubert tot Hugo Wolf. Het is onbegonnen werk om precies te achterhalen wie de Mignon-liederen allemaal op muziek hebben gezet; er is wel gezegd dat het rond de honderd componisten zijn, en onder hen zijn in ieder geval B­eethoven, Sc­hubert, Zelter, Schumann, Lisz­t, Spohr, Tsj­aikovski, Wolf en Rubinstein. 

Schubert en Wolf

Schuberts oeuvre kent meer dan vijftig Goethe-zettingen, Wolf komt tot een vergelijkbaar aantal.
Van deze twee componisten markeert de ene de vroege romantische periode, de tweede het einde ervan. Schuberts leven past helemaal in de jaren dat Goethe in het ondermaanse verkeerde; Wolf daarentegen werd geboren toen de dichter al bijna dertig jaar overleden was (Schubert was toen al 32 jaar dood). Schubert koesterde een bijna levenslange belangstelling voor Goethe: vanaf dat hij in 1814 Goethes Gretchen am Spinnrade op muziek had gezet. Wolf moest het meer hebben van intensieve periodes. Zo hield hij zich in de maanden oktober 1888 tot en met januari 1889 uitputtend met Goethe bezig; uit die periode stammen maar liefst 51 Goethe-liederen. Zijn Mignon Lieder die vanavond het programma afsluiten, werden alle vier gecomponeerd in december 1888. En hoewel Wolf zich vaak bediende van technieken die hij van Wagner overgenomen had, benadrukte hij zelf ook zijn schatplichtigheid aan Schubert en Schumann.

Mörike

Zo intensief, welhaast obsessief, als Wolf zich in een bepaalde periode bezighield met Goethe, zo verging hem dat ook met Eduard Mörike (1804-1875). Stammen de Goethe-liederen praktisch allemaal uit de laatste maanden van 1888, de in ­totaal 53 Mörike-liederen zagen groten­deels het licht in de eerste maanden van dat jaar. Hoe belangrijk Wolf teksten vond blijkt uit het feit dat hij bij de publicatie van deze Mörike-­bundel erop stond dat diens portret op het omslag kwam te staan, niet het zijne.