‘Het Quatuor Agate wilde componisten belichten die buiten de conventies van muziek en maatschappij opereerden’, zegt cellist Simon Iachemet over de achtergrond van Outlaws. Centraal staat het Achtste strijkkwartet van de gekwelde Russische componist Dmitri Sjostakovitsj. De strijkers combineren zijn Achtste strijkkwartet met ­muziek van onder anderen de Italiaanse ­renaissancecomponist Carlo Gesualdo, de Britse activiste voor vrouwenrechten Ethel Smyth, Dinuk Wijeratne uit Canada en de Amerikaan Philip Glass.

‘Door de geschiedenis heen kun je zien hoe mensen vraagtekens hebben gezet bij de plaats die kunst, en dan met name muziek, inneemt in de samenleving’, vertelt Iachemet. ‘Kunstenaars hebben altijd op de een of andere manier te maken gehad met politieke kwesties. Sjostakovitsj had veel problemen met het Sovjetregime, en met Stalin zelf. Hij schreef zijn ­Achtste strijkkwartet in 1960, zeven jaar na de dood van de dictator. De componist was net lid geworden van de Communistische Partij, iets waarvan hij gezworen had dat hij dat nooit zou doen. In dit strijkkwartet citeert hij vroege werken, waaronder zijn opera Lady Macbeth van Mstensk, die hem in conflict had gebracht met Stalin.’

‘Het Achtste strijkkwartet is een reactie op de problemen die Sjostakovitsj onder Stalin ervaren had, maar het is ook sterke en aantrekkelijke muziek. En veel mensen kennen het. Daardoor kan het uitstekend fungeren als spil tussen werken van componisten die minder bekend zijn. Ethel Smyth was tijdens haar leven vooral bekend als ­suffragette. Vanwege haar activisme kwam ze in de gevangenis, als componist werd ze grotendeels genegeerd – terwijl ze juist erg mooie muziek schreef. Vooral het Scherzo uit haar Derde strijkkwartet, waarschijnlijk een van de beste stukken kamermuziek uit haar oeuvre. We spelen ook een eigen arrangement van ‘The Deliverance’, een deel uit haar cantate The Prison die ze kort na haar vrijlating schreef.’ 

Ethel Smyth in 1903

Onderdeel van het programma zijn ook twee werken van Carlo Gesualdo. Het ene is O vos omnes, een van zijn geestelijke liederen. Het andere is een arrangement van het Canzon francese del principe. De renaissancecomponist trad met zijn gedurfde dissonanten ver buiten de gebaande paden van de muziek uit zijn tijd, en was daarnaast allerminst onbesproken van gedrag. ‘Gesualdo moest echt in Outlaws, vonden we. Als prins van Venosa hoorde hij tot de hoge Italiaanse adel, maar hij was ook een moordenaar. Hij bracht zijn vrouw en haar minnaar op brute wijze om toen hij hen op heter­daad betrapte. We hebben Anna Korsun opdracht gegeven om een werk te schrijven dat op Gesualdo’s muziek geïnspireerd is. Ze heeft het Canzon francese del principe als uitgangspunt genomen voor Last Flight. Het is een heel sfeervol en langzaam stuk geworden, met gezongen partijen voor ons.’ Geboren in Oekraïne won Korsun in 2014 de Gaudeamus Award.

Ook de negentiende-eeuwse ­Russische componist Aleksandr Aljabjev werd beschuldigd van moord. Aan het eind van een avondje kaarten in 1825, waaraan hij meedeed, werd een van de deelnemers neergestoken op verdenking van valsspelen. Terwijl Gesualdo vanwege zijn hoge status nooit veroordeeld werd, werd Aljabjev verbannen, ook al was er geen bewijs dat hij de dader was. Hij componeerde zijn Derde strijkkwartet terwijl hij in hechtenis zat. Het Quatuor Agate speelt het derde deel, een Adagio, een arrangement dat Aljabjev maakte van het Russische volksliedje Solovjej (‘De nachtegaal’).

Van Philip Glass speelt altviolist Raphaël Pagnon Melody No. 6 uit ­Melodies, dertien korte solostukken voor saxofoon die geschreven waren voor Prisoner of Love, een toneelbewerking van Jean Genets gelijknamige boek (in 1986 postuum gepubliceerde herinneringen aan zijn ontmoetingen met Black Panthers en met Palestijnen in vluchtelingenkampen in Jordanië). In The Disappearance of Lisa Gherardini van Dinuk Wijeratne, waar het concert mee besluit, speelt het Quatuor Agate de diefstal na van de Mona Lisa uit het Louvre in 1911. De muziek begint in het atelier van Leonardo da Vinci, tijdens het schilderen van het beroemde werk. Dan volgt een sprong naar de diefstal, waar het publiek getuige van is.

Tot slot merkt Simon Iachemet op: ‘We zijn ook grote fans van film en soundtracks. We houden ervan om concepten uit te werken. Dit concert heeft raakvlakken met politiek, maar het is geen manifest. We zien het als een theater­stuk in vijf scènes. We vinden het belangrijk om een vuist te maken voor muziek als onderdeel van de maatschappij, van het leven. Er zit dus wel een boodschap in Outlaws, maar we willen dat luisteraars het concert als geheel ervaren, en dan voor zichzelf beslissen wat het voor hen betekent.’