Violiste Lonneke van Straalen: ‘Ik wil graag kaders doorbreken’

Ze heeft altijd haar eigen weg gezocht. In haar studietijd aan het conservatorium in Den Haag wilde ze leren improviseren, organiseren en fondsen werven – allemaal vakken die niet aangeboden werden. Dus organiseerde ze voor zichzelf een ‘tweede studie’ door zelf te gaan ondernemen. Een van haar eerste eigen projecten was het kamermuziekfestival Amerfortissimo. ‘Ik wilde iets terug­doen voor Amersfoort, de stad waar ik ben opgegroeid. Met het opzetten van mijn festival heb ik veel geleerd: organiseren, programmeren, mensen aansturen en geld vinden voor mijn plannen. Ik ben enorm trots op hoe het festival gegroeid en geprofessionaliseerd is. In 2016 heb ik het stokje overdragen aan het Ragazze Quartet, dat het festival succesvol voortzet onder de titel September Me.’

Pynarello

‘Ik had zin in een nieuwe uitdaging, een avontuurlijk collectief was mijn grote droom. Ik vertelde dit aan een aantal muzikale vrienden die meteen wilden aanhaken. Ik richtte een stichting op en stelde een bestuur samen. Peter Tra, programmeur van TivoliVredenburg in Utrecht, gaf mij carte blanche voor seizoen 2017/2018.’ Het was de geboorte van Pynarello, een collectief dat zonder bladmuziek en zonder dirigent speelt, meestal staand, en de grenzen in de klassieke muziek oprekt. Op het programma staan symfonieën, maar ook altijd nieuwe muziek van hedendaagse componisten.

‘Ik wilde graag kaders doorbreken. Altijd stel ik mezelf de vraag ‘Waarom doen we wat we altijd doen?’ Soms werkt iets goed zoals het gaat, dat is fijn, maar vaak kan het ook op een andere manier. Als je bijvoorbeeld vastzit aan een lessenaar, heeft dat fysieke gevolgen. Ik was nieuwsgierig wat er zou gebeuren als je dat loslaat. Muziek uit je hoofd leren vergt veel tijd en energie, maar iedereen kan het. Je kunt gebruikmaken van je spiergeheugen – dan heb je het stuk echt in de vingers – maar sommige mensen hebben een fotografisch geheugen of gebruiken hun muzikale geheugen. Soms maak ik rijmpjes op de muziek om het beter te onthouden.’

‘Soms maak ik rijmpjes op de muziek om het beter te onthouden’

Een andere vernieuwing was het spelen zonder dirigent. ‘Dan word je nog meer samen eigenaar van het geheel. Iedereen heeft inbreng, we proberen veel ideeën uit. Je verdiept je meer in de partituur, dus niet alleen in je eigen partij, waardoor je weet hoe jouw puzzelstukje in het grote geheel past. Je merkt aan de reacties uit de zaal dat het publiek echt geraakt wordt. De luisteraars voelen zich ook onderdeel van ons geheel. Dat komt denk ik ook omdat wij zonder kledingvoorschriften op het podium staan. Iedereen is vrij om te dragen waar men zich prettig in voelt. Voor de een is dat een spijkerbroek, voor de ander – ook voor mannen – een concertjurk. Iedereen mag zichzelf zijn. Dat geeft het publiek wellicht meer herkenning.’ Voor Van Straalen zijn actualiteit en muziek bovendien geen gescheiden werelden. ‘Muziek zet mensen aan het denken en brengt emoties teweeg, daarom probeer ik altijd een verbinding met het heden te maken. Wat betekent klassieke muziek nu? Ik heb bijvoorbeeld een alternatief passieconcert gemaakt vanuit het perspectief van Maria met alleen maar vrouwelijke medewerkers.’

Extreme luxe

Na zeven jaar artistiek leider van Pynarello te zijn geweest, heeft Van Straalen inmiddels haar laatste concert met het collectief gespeeld. Sinds haar deelname aan de Academie van het Concertgebouworkest (2009-2011) speelt ze nog regelmatig mee als invaller in het orkest. De ervaringen van Pynarello neemt ze daarin mee. ‘Het heeft me veel vertrouwen gegeven. Ik ben met de billen bloot gegaan waardoor ik inmiddels goed weet wat ik kan. In het Concertgebouworkest spelen vind ik ook fantastisch, je speelt veel verschillende werken in korte tijd met veelal interessante dirigenten. De laatste Kerstmatinee met Klaus Mäkelä was bijvoorbeeld geweldig!’ En dan speelt ze ook nog in Londen als aanvoerder tweede violen in het Aurora ­Orchestra, dat ook zonder bladmuziek speelt, maar wel met dirigent. ‘Ik verheug me op Stravinsky’s Vuurvogel daar eind oktober.’ Met enig gevoel voor understatement: ‘Ik werk best hard, maar dat voelt als een extreme luxe. Ik doe alleen projecten die ik leuk vind, waar ik in geloof en waar ik blij van word. Het is nooit een opgave.’

Veranderende seizoenen

Het afscheid van Pynarello brengt ruimte voor nieuwe ideeën, én voor een nieuwe eigen website om al die nieuwe projecten op te gaan verzamelen. ‘Ik wilde iets doen met klimaatverandering en seizoenen. Mirjam Wijzenbeek, programmeur van de Kleine Zaal, stelde toen voor mijn idee uit te werken voor de serie Scherp­denkers. Zij koppelde mij aan klimaat- en milieuwetenschapper Joyeeta Gupta en ik was meteen erg onder de indruk van haar. De verandering in tijd en in de seizoenen wil ik laten horen door oude en nieuwe noten te combineren. Hoe klonken de seizoenen in Vivaldi’s tijd en hoe klinken ze nu? Ik vroeg componisten Trevor Grahl en Componist des Vaderlands Anne-Maartje Lemereis om nieuwe seizoenen te componeren.’

‘Het is aan ons als kunstenaars om de huidige tijdgeest te ademen en mensen hoop en inspiratie te bieden’

Als dit gesprek plaatsvindt, zijn beide componisten nog in de onderzoekende fase. ‘Trevor laat zich inspireren door de extreme weerschommelingen die we nu ervaren, en het verlies aan bio­diversiteit daardoor – bijvoorbeeld door bijensterfte. Anne-Maartje kiest kleine motiefjes uit De vier jaargetijden van Vivaldi en verwerkt het thema ‘aarde’ via de snaren van de viool: A, D en E. De G-snaar staat dan voor ‘grond’. De componisten weten welke instrumenten ze tot hun beschikking hebben, en dat alle musici openstaan voor nieuwe geluiden en technieken. Verder laat ik het helemaal aan hen, het is hun maakproces. Ook Joyeeta werkt nu zelf aan haar teksten. In een later stadium komen we bij elkaar om alles ineen te vlechten.’

Zoals altijd rekt Van Straalen in dit programma grenzen op. Vivaldi wordt uitgevoerd met een strijkkwintet, waarbij het klavecimbel wordt vervangen door een elektrische gitaar. ‘De muziek hoeft met deze kleine wisseling niet bewerkt te worden, maar het geeft wel meer kleur aan het nu. De seizoenen zoals Vivaldi ze driehonderd jaar geleden kende zijn veranderd. Het is aan ons als kunstenaars om de huidige tijdgeest te ademen en mensen hoop en inspiratie te bieden.’